Dunyoviylik, vijdon erkinligi, diniy bagʻrikenglik va gender tenglik – bular zamonaviy huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining asosiy tamoyillaridandir. Aynan shu qadriyatlar jamiyatda tinchlik, totuvlik va adolat muhitini ta’minlaydi. Vijdon erkinligi – insonning istagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqini bildiradi va u insonning asosiy huquq va erkinliklarining ajralmas qismi sanaladi. Zero, inson amalda oliy qadriyat bo‘lgan, uning huquq va erkinliklari davlat faoliyatining mazmun-mohiyatini tashkil etgan joydagina ma’naviy va moddiy farovonlik hamda tinchlik va totuvlik hukm suradi. Diniy bagʻrikenglik esa turli e’tiqod vakillarining oʻzaro hurmat va totuvlikda yashashini anglatadi. Gender tenglik – jamiyat hayotining barcha sohalarida ayollar va erkaklarning teng huquq va imkoniyatlarga ega boʻlishidir. Bu tamoyillar Oʻzbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlangan bo‘lib, xalqaro huquq normalariga muvofiq ravishda rivojlantirilmoqda.

Mustaqillik yillarida Oʻzbekiston jamiyatida millatlar va dinlararo totuvlik, bagʻrikenglik muhitini shakllantirish davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishiga aylandi. Xususan, Konstitutsiyamiz inson huquqlari va erkinliklarini oliy qadriyat deb e’lon qilib, fuqarolarni jins, irq, millat, til, diniy e’tiqod va boshqa belgilardan qat’i nazar, qonun oldida teng deb tan oladi Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlatning dunyoviy xususiyati belgilab qo‘yilgan bo‘lib, bu barcha fuqarolar uchun vijdon erkinligini ta’minlash va turli e’tiqodlarga hurmat muhitini qaror toptirish uchun asos yaratadi.

Oʻzbekiston dunyoviy davlat sifatida

Dunyoviy davlat – bu rasmiy davlat dini mavjud boʻlmagan, barcha dinlar va e’tiqodlar qonun oldida teng hurmat qilinadigan hamda biror dinga e’tiqod qilish majburiy emas deb tan olingan davlatdir. Dunyoviylik prinsipiga binoan davlat hokimiyati va diniy tashkilotlar oʻzaro ajratilgan: davlat organlari diniy tashkilotlar faoliyatiga aralashmaydi va hech qaysi dinga imtiyoz bermaydi. Oʻz navbatida, qonuniy ravishda ro‘yxatdan o‘tgan barcha diniy tashkilotlar davlatdan mustaqil holda faoliyat yuritishi, fuqarolarning e’tiqod erkinligini amalga oshirishi kafolatlanadi. Bu – Konstitutsiya va qonunlarimiz talabidir.

Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida davlatimiz suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat ekani qat’iy belgilangan. Ushbu konstitutsiyaviy norma zamirida davlat va din munosabatlarini oqilona tartibga solish maqsadi yotadi. Dunyoviy davlat sifatida Oʻzbekiston biron bir dini davlat maqomiga koʻtarmaydi, diniy marosimlar davlat ishlariga aralashtirilmaydi. Xususan, davlat organlari va mansabdor shaxslar oʻz faoliyatida diniy qarashlarga tayanmasligi, maktab va universitetlarda ta’lim dunyoviy xarakterda boʻlishi ta’minlanadi. Bu esa jamiyatda turli e’tiqodlar oʻrtasida muvozanat va hurmat muhitini shakllantirishga xizmat qiladi .

Oʻzbekiston – tarixan ko‘p millatli va koʻp konfessiyali davlat. Bugungi kunda mamlakatimizda turli diniy konfessiyalarga mansub yuzlab diniy tashkilotlar faoliyat yuritmoqda, ularning barchasi qonun oldida teng huquq va imkoniyatlarga ega. Konstitutsiyamizning 18-moddasiga muvofiq, barcha fuqarolar jinsi, millati, tili, dini va e’tiqodidan qat’i nazar, teng huquqlarga egadirlar. Hech bir din davlat dini sifatida o‘rnatilmaydi, barcha e’tiqodlar Konstitutsiya va qonunlar doirasida hurmat qilinadi. Davlatimiz rahbari bu boradagi siyosiy irodani aniq bayon etgan: “Oʻzbekiston – dunyoviy davlat va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Xalqimizning referendum orqali bildirgan qat’iy tanlovi ham shu!”. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2023-yil 8-may kuni Konstitutsiya yangilanishiga bag‘ishlangan uchrashuvda millati, tili, dini va kelib chiqishidan qat’i nazar, har bir fuqaroning vijdon erkinligi to‘la ta’minlanishi, barcha diniy konfessiyalar erkin faoliyat yuritishi uchun zarur sharoitlar yaratib berilishi siyosati izchil davom etishini alohida ta’kidladi.
Demak, dunyoviy davlat tamoyili Oʻzbekistonda konstitutsiyaviy darajada qaror topgan bo‘lib, bu prinsip fuqarolarni har qanday diniy majburlashdan himoya qiladi, davlat boshqaruvida huquqiy me’yorlar ustuvorligini ta’minlaydi hamda jamiyatda diniy bagʻrikenglik va totuvlik uchun mustahkam zamin yaratadi. Dunyoviylik sharoitida vijdon erkinligining to‘liq ro‘yobga chiqishi uchun imkoniyat paydo bo‘ladi – turli e’tiqodlarning erkin ravnaq topishi, fuqarolarning dinga munosabatini ixtiyoriy belgilashi va dinlararo muloqotning tinch yo‘sinlarda olib borilishi davlat tomonidan kafolatlanadi.

Vijdon erkinligi va diniy bagʻrikenglik

Vijdon erkinligi – har bir insonning ichki e’tiqodi va vijdon amri bo‘yicha xohlagan diniga e’tiqod qilish yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqidir. Bu huquq Konstitutsiyamiz tomonidan kafolatlangan bo‘lib, Konstitutsiyaning 35-moddasida quyidagicha mustahkamlangan: “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har kim xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi.”. Shu tariqa, asosiy qonun har bir fuqaroga o‘z iymon-e’tiqodini ixtiyoriy tanlash imkonini beradi va boshqalarga o‘z diniy qarashlarini zo‘rlik bilan o‘tkazishni taqiqlaydi.

“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonun ushbu konstitutsiyaviy huquqning amalga oshirilishini batafsil tartibga soladi. 2021-yilda qabul qilingan qonunning yangi tahririda ushbu sohadagi qator noaniq tushunchalarga aniqlik kiritildi. Jumladan, fuqarolarning istagan dinga e’tiqod qilish yoki qilmaslik huquqi aniq belgilab qo‘yildi. Yangi Qonun diniy tashkilotlarni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibini yengillashtirib, mahalliy diniy jamoa tuzish uchun talab etiladigan tashabbuskor fuqarolar sonini ikki barobarga – kamida 50 nafarga kamaytirdi. Shuningdek, diniy markaziy boshqaruv organi va diniy ta’lim muassasasi tashkil etish uchun ilgari talab qilingan 100 nafar tashabbuskor bo‘lish sharti bekor qilindi. Bu oʻzgarishlar fuqarolarning vijdon erkinligini ro‘yobga chiqarish yoʻlidagi ma’muriy toʻsiqlarni olib tashlab, jamiyatda umuminsoniy qadriyatlarni mustahkamlash va diniy bagʻrikenglikni ta’minlashga xizmat qiladi.

Diniy bagʻrikenglik (diniy tolerantlik) – bu turli din vakillarining bir jamiyatda tinch va hamjihat yashashi, bir-birlarining e’tiqodlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishidir. Bagʻrikeng jamiyatda diniy e’tiqodlar jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslaridan biri sifatida qaraladi va u xalqni birlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Oʻzbekistonda azaldan turli millat va din vakillari doʻstona yashab kelgan, “bagʻrikenglik” xalqimizning tarixiy an’analaridan biridir. Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, bundan buyon ham O‘zbekistonda “millati, tili, dini va ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar, har bir fuqaroning vijdon erkinligi ta’minlanishi; barcha diniy konfessiyalar erkin faoliyat yuritishi uchun zarur sharoitlar yaratilishi; millatlar va konfessiyalar o‘rtasida totuvlik va hamjihatlik siyosati izchil davom ettirilishi” davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘ladi.

Shuni alohida qayd etish kerakki, vijdon va e’tiqod erkinligi cheksiz emas – u ham boshqa huquqlar kabi qonunda belgilangan hollarda cheklanishi mumkin. O‘zbekiston Konstitutsiyasi va xalqaro huquq normalari bu borada muayyan mezonlarni o‘rnatgan. Konstitutsiyaning 21-moddasiga ko‘ra, inson o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning huquq va erkinliklariga, jamiyat va davlatning qonuniy manfaatlariga zarar yetkazmasligi kerak. Huquq va erkinliklarni cheklash faqat qonun bilan va faqat zarur bo‘lgan hollarda – masalan, konstitutsiyaviy tuzumni, jamoat tartibini, aholining salomatligini, axloqini yoki boshqa shaxslarning huquqlarini himoya qilish maqsadida amalga oshirilishi mumkin. Xuddi shunday, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Paktning 18-moddasi 3-bandida ham din yoki e’tiqod erkinligini amalga oshirish (diniy marosimlar va amallarni ado etish erkinligi) faqat qonun bilan belgilangan va jamoat xavfsizligi, tartibi, sog‘lig‘i yoki axloqini yoki boshqalarning asosiy huquqlarini himoya qilish uchun zarur bo‘lgan hollardagina cheklanishi mumkinligi qat’iy belgilangan. Bu “qonuniylik, zarurlik va mutanosiblik (proportsionallik)” deb nomlanuvchi tamoyillarga mos keladi. Ya’ni, vijdon erkinligini cheklovchi choralar albatta qonunda nazarda tutilgan bo‘lishi, muayyan legitim maqsadga qaratilgan bo‘lishi va o‘sha maqsadga erishish uchun eng zarur darajada bo‘lishi lozim.

O‘zbekiston qonunchiligida ham mutanosiblik prinsipi e’tirof etilgan: Konstitutsiyaning 19-moddasida davlat organlari tomonidan fuqaroga nisbatan qo‘llaniladigan har qanday choralar inson huquqlariga nomutanosib zarar yetkazmasligi, faqat yetarli darajadagi zarurat bo‘lsa qo‘llanilishi kerakligi qayd etilgan. Shu bois, masalan, agar biror diniy amaliyot jamiyat xavfsizligiga tahdid solmasa va boshqalarning huquqlarini buzmasa, uni cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi. Aksincha, agar kimdir diniy da’vatlar niqobi ostida boshqalarning huquqlarini poymol qilsa yoki konstitutsiyaviy tuzumga xavf tug‘dirsa, qonuniy choralar ko‘riladi. Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi ham jamoatchilikka eslatib o‘tganidek, “diniy qarashlarni majburan singdirish” qonunan yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holat bo‘lib, har bir fuqaro jamiyatda boshqalarning dunyoqarashiga hurmat bilan yondashishi shart.
Xulosa qilib aytganda, vijdon erkinligi fuqaroga din masalasida to‘liq tanlash huquqini beradi, davlat esa bu huquqni himoya qiladi. Shu bilan birga, diniy bagʻrikenglik muhitini asrash uchun davlat va jamiyat diniy ekstremizm va zo‘ravonlikning har qanday ko‘rinishiga qarshi qat’iy kurashadi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning so‘zlari bilan aytganda, “jamiyatda har qanday radikallashuvga, dindan siyosiy maqsadlarda foydalanishga hech qachon yo‘l qo‘yilmaydi”. Bu siyosat Konstitutsiyamizda belgilangan dunyoviylik va huquq ustuvorligi prinsiplariga to‘la muvofiq keladi.

Ayollar va erkaklarning teng huquqliligi

Gender tenglik, ya’ni ayollar va erkaklarning teng huquqliligi, Oʻzbekiston Konstitutsiyasida va milliy qonunchilikda kafolatlangan fundamental prinsipdir. Konstitutsiyaning yangi tahrirdagi 58-moddasida aniq qayd etilgan: “Xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar. Davlat xotin-qizlar va erkaklarga jamiyat hamda davlat ishlarini boshqarishda, shuningdek jamiyat va davlat hayotining boshqa sohalarida teng huquq va imkoniyatlarni ta’minlaydi.”. Shuningdek, Konstitutsiyaning 18-moddasi barcha fuqarolarni jinsidan qat’i nazar teng deb e’lon qiladi va jins bo‘yicha kamsitishga yo‘l qo‘yilmasligini bildiradi. Demak, huquq va imkoniyatlar nuqtai nazaridan ayol va erkak fuqarolar tengdir, ularning davlat va jamiyat hayotidagi ishtiroki teng asoslarda ta’minlanadi.

O‘zbekiston ushbu sohada xalqaro majburiyatlarni ham zimmasiga olgan. 1995-yilda mamlakatimiz BMTning “Xotin-qizlarni kamsitishining barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisida”gi Konvensiyasiga (CEDAW, 1979) qo‘shilgan. Ushbu Konvensiya davlatlarga ayollar va erkaklar teng huquqliligini amalda ta’minlash, ayollarga qarshi har qanday kamsitishlarni yo‘qotish choralarini ko‘rish majburiyatini yuklaydi. Konvensiyaga ko‘ra, ayollarga nisbatan kamsitish deb, jins belgisi bo‘yicha ayollar huquq va erkinliklarini erkaklar bilan teng darajada amalga oshirishini cheklovchi yoki yo‘q qiluvchi har qanday farqlash, istisno qilish yoki cheklash tushuniladi. Konvensiya davlatdan huquqiy, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning barcha jabhalarida ayollar bilan erkaklar tengligini ta’minlashni talab qiladi.

Mazkur xalqaro majburiyatlarga muvofiq, O‘zbekistonda “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib (2019-yil, O‘RQ-562-son), gender tenglikni ta’minlash bo‘yicha huquqiy mexanizmlar joriy etildi. Ushbu Qonun gender tenglikni amalga oshirishning asosiy prinsiplarini belgilab berdi, jumladan: qonuniylik, demokratizm, erkaklar va ayollarning teng huquqliligi, jins bo‘yicha kamsitmaslik, ochiqlik va shaffoflik. Qonunda ayollar va erkaklar o‘rtasidagi farqlar kamsitish hisoblanmaydigan holatlar ham sanab o‘tildi – masalan, homiladorlik va tug‘ish bilan bog‘liq himoya choralarini joriy etish, bola parvarishi uchun ta’til va imtiyozlar berish, reproduktiv sog‘liqqa oid mehnat muhofazasi kabi masalalar. Shunday farqlar tenglik prinsipiga zid emas, balki aksincha, ayol va erkaklarning biologik farqlaridan kelib chiqib, haqiqiy teng imkoniyatlar yaratishga xizmat qiladi.

Konstitutsiyamizning o‘zida ham ayollarning ijtimoiy hayotdagi muayyan huquqlarini himoya qiluvchi maxsus normalar mavjud. Masalan, 42-moddada “Homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish, ishdan bo‘shatish va ularning ish haqini kamaytirish taqiqlanadi” deb ko‘rsatilgan. Bu norma mehnat munosabatlarida ayollarga nisbatan kamsitishni taqiqlovchi muhim kafolatdir. Shuningdek, davlat erkaklar va ayollarning teng mehnat qilish huquqini, xususan, davlat xizmatiga kirishda teng huquqliligini ta’minlashi belgilangan. Fuqarolik kodeksi va oilaviy qonunchilikda ham meros olish, mulk huquqi, nikoh va ajralish masalalarida erkak va ayol tengligi ta’minlanadi – masalan, ota-ona farzandlar tarbiyasi va mulkida teng huquq va majburiyatlarga ega, turmush o‘rtog‘i vafot etganda er va xotin teng ulushlarda meros oladi (bu normalar Oila kodeksi va Fuqarolik kodeksida mustahkamlangan).

Davlat ayollar huquqlarini ta’minlash borasida institutsional chora-tadbirlar ham ko‘rgan: Oliy Majlis Senatida O‘zbekiston Respublikasining Gender tenglikni ta’minlash masalalari bo‘yicha komissiyasi tuzildi. Shu bilan birga, 2030-yilgacha davrni qamrab oluvchi Milliy gender strategiyasi ishlab chiqilib, 2021-yilda tasdiqlandi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2021-yil 28-maydagi yalpi majlisida ma’qullangan ushbu Strategiya mamlakatni rivojlantirish strategik maqsadlariga muvofiq ravishda barcha sohalarda erkaklar va ayollar oʻrtasidagi tenglik tamoyilini amalga oshirishga kompleks yondashuvni nazarda tutadi. Strategiyaning asosiy vazifasi – iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy hayotda gender tenglikni targ‘ib qilish, erkaklar va ayollar uchun teng huquq hamda imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish uchun shart-sharoit yaratish va shu orqali insonning fundamental huquqlariga rioya qilinishini ta’minlashdan iboratdir. Strategiyada ta’limda teng imkoniyat yaratish, qizlarni oliy ma’lumot bilan qamrab olish, xotin-qizlarga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olish, odam savdosiga qarshi kurash kabi bir qator muhim yo‘nalishlar belgilangan. Bu yo‘nalishlar BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG-2030) bilan hamohang ravishda tanlangan.

Amaliy natijalarga e’tibor beradigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda ayollar jamiyatdagi ishtiroki sezilarli darajada oshdi. Masalan, qonun chiqaruvchi hokimiyat tizimidagi ko‘rsatkich: Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlardan 57 nafari ayollardir, ya’ni parlament quyi palatasi a’zolarining 38 foizini ayollar tashkil etadi. Bu raqam 2019-yilgi parlament saylovlariga nisbatan yuqori bo‘lib, davlat boshqaruvida ayollarning ulushi oshib borayotganini ko‘rsatadi. Xuddi shunday, mahalliy kengashlar (xalq deputatlari kengashlari) tarkibida ham ayol deputatlar soni ortdi.

Ta’lim va ilm-fan sohasida ham ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Ayol-qizlarning oliy ta’limga jalb etilishi keskin oshdi: so‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, oliy o‘quv yurtlarida bakalavriat bosqichiga qabul qilinganlarning ulushi ayollar orasida 49% gacha yetdi (ilgari 38% edi), magistraturada esa 50% gacha ko‘tarildi (ilgari 37% edi). Bunday o‘sishga qishloq joylardan kelgan qizlar uchun kvotalar joriy etilishi, kontrakt to‘lovlarini qoplash bo‘yicha davlat yordamlari va ta’lim kreditlari kabi imkoniyatlar taqdim etilgani sabab bo‘ldi. Mehnat munosabatlarida normativ tarzda erkaklar va ayollar mehnatiga teng haq to‘lash prinsipi e’lon qilingan, mehnat kodeksi 4-moddasida mehnatda jinsiy kamsitish taqiqlangan. Bundan tashqari, homilador yoki yosh farzandli xodimlarni ishdan bo‘shatish yoki ularning ish sharoitlarini yomonlashtirish qat’iyan man etiladi.

Oila va maishiy munosabatlarda ham qonunchilik erkak va ayolning tengligini ta’minlaydi: nikohdan o‘tishda er-xotinlarning teng roziligi talab etiladi, nikoh davomida ularning mulk huquqi teng, farzandlar tarbiyasida ota va ona teng majburiyatlarga ega, ajralish jarayonida farzandlar taqdiri va mol-mulk bo‘linishida taraflar teng huquqqa egadir. Meros huquqi ham fuqarolik qonunchiligiga muvofiq, farzandlar va turmush o‘rtoqlarga teng tatbiq etiladi – bunda diniy urf-odatlar emas, balki dunyoviy qonunlar qo‘llaniladi.
Ayollar huquqlarini ilgari surish borasida olib borilayotgan islohotlar xalqaro hamjamiyat tomonidan ham e’tirof etilmoqda. 2020-yilda BMTning Ayollar holati bo‘yicha qo‘mitasi (CEDAW Qo‘mitasi) O‘zbekistonning navbatdagi milliy hisobotini ko‘rib, huquqiy bazani takomillashtirish va ayollarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qator tavsiyalar bergan edi. Bugungi kunga kelib, ularning aksariyati hayotga tatbiq etilmoqda: xususan, “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi, Jinoyat va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodekslarga “oilaviy-maishiy zo‘ravonlik” tushunchasi kiritildi va bunday qilmishlar uchun javobgarlik belgilandi. Ichki ishlar organlari tizimida xotin-qizlar bilan ishlash bo‘yicha inspektor lavozimi joriy etildi. Onalik va bolalikni muhofaza qilish uchun qator ijtimoiy imtiyoz va kafolatlar joriy qilindi, jumladan, xususiy sektorda ishlovchi ayollar uchun homiladorlik va tug‘ilish nafaqalarini davlat byudjeti hisobidan to‘lash tizimi yo‘lga qo‘yildi.

Yuqoridagilar, qisqacha qilib, ayollarning huquqiy holatini yaxshilash va erkaklar bilan teng imkoniyatlarini ta’minlashga qaratilgan choralar samarasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Gender tenglik faqat qonun hujjatlarida emas, balki kundalik hayotda ham sezilishi muhim: ishga qabul qilishda, lavozimga tayinlashda, o‘qishga kirishda yoki mulk taqsimotida ayol va erkak teng ko‘rilishi lozim. Bu borada davlat organlari, ish beruvchilar va butun jamiyat oldida vazifa turibdi: qonunlarda belgilangan tenglik prinsipi hayotda ham to‘la qaror topishi uchun kurashish.

Xalqaro standartlar bilan uygʻunlik

O‘zbekistonning dunyoviylik, vijdon erkinligi, diniy bagʻrikenglik va gender tenglik sohasidagi siyosati va qonunchiligi ko‘p jihatdan xalqaro huquq standartlariga uyg‘un holda ishlab chiqilgan. Respublikamiz BMT Nizomi prinsiplariga va inson huquqlari bo‘yicha asosiy xalqaro shartnomalarga sodiqdir. Xususan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948) va ikki asosiy xalqaro pakt – Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt hamda Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt (1966) – qoidalari milliy qonunchilikda o‘z aksini topgan.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (IHUD) barcha insonlarning teng huquqliligi va erkinligini e’lon qilgan muhim hujjatdir. Uning 1-moddasidayoq “Hamma odamlar o‘z qadr-qimmati hamda huquqlarida erkin va teng bo‘lib tug‘iladilar” deb yozilgan, 2-moddada esa har qanday kamsitish, jumladan, jins va din belgisiga ko‘ra kamsitish taqiqlanadi. Bu tamoyillar O‘zbekiston Konstitutsiyasining 18-moddasida deyarli so‘zma-so‘z aks etgan – barcha fuqarolar huquq va erkinliklarda tengdirlar, imtiyozlar faqat qonunda ko‘zda tutilgan asoslargagina berilishi mumkin. IHUDning 18-moddasi esa “har bir inson fikr, vijdon va din erkinligi huquqiga ega; bu huquq o‘z dinini yoki e’tiqodini o‘zgartirish erkinligini va diniy ta’limotda, amalda, ibodat va marosimlarni yolg‘iz yoki boshqalar bilan birgalikda, ochiq yoki xususiy tartibda bajarish erkinligini o‘z ichiga oladi” deya e’lon qiladi. Ko‘rib turganimizdek, ushbu norma ham Konstitutsiyamizning vijdon erkinligiga oid moddasi bilan mutlaqo hamohangdir. O‘zbekiston IHUDni BMT a’zosi sifatida tan oladi va hurmat qiladi – bu tamoyillar Konstitutsiya muqaddimasida va Inson huquqlari bo‘yicha milliy strategiyalarda ham e’tirof etilgan.

1966-yilda qabul qilingan Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt (FSHP) esa huquqiy majburiyatli xalqaro shartnoma bo‘lib, O‘zbekiston unga 1995-yilda qo‘shilgan. FSHPning 18-moddasi IHUDning din erkinligiga oid tamoyilini mustahkamlab, uning qo‘llanilishini batafsilroq yoritadi. Paktning 18-modda 1-bandiga binoan “har bir inson fikr, vijdon va din erkinligi huquqiga ega”, bu huquq o‘z xohishiga ko‘ra tanlagan diniga yoki e’tiqodiga ega bo‘lish erkinligini, yakka holda yoki boshqalar bilan birga, oshkora yoki xususiy tarzda diniga e’tiqod qilish, ibodat va marosimlarini o‘tash erkinligini o‘z ichiga oladi. 2-bandiga ko‘ra, hech kim o‘z ixtiyoridagi din va e’tiqodni qabul qilish erkinligini kamsitadigan majburlovchi holatlarga duchor etilishi mumkin emas, ya’ni, dinni majburan singdirish taqiqlanishi xalqaro darajada tasdiqlangan. Nihoyat, 3-band Pakt ishtirokchi-davlatlariga din yoki e’tiqod erkinligini faqat qonunga muvofiq va faqat zarur hollarda – jamoat xavfsizligi, tartibi, sog‘lig‘i yoki axloqini, yoxud boshqalarning huquq va erkinliklarini himoya qilish maqsadida cheklash mumkinligini belgilaydi. Biz yuqorida aynan shu mezonlarni milliy qonunchilik ham nazarda tutishini ko‘rib o‘tdik. Ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonning vijdon erkinligi va din siyosati FSHP talablariga to‘la mos: Konstitutsiyamiz ham cheklovlar faqat qonun bilan va zaruratga ko‘ra o‘rnatilishini aytadi, Adliya vazirligi va boshqa vakolatli idoralar esa diniy erkinlikni suiiste’mol qilib, boshqalarga zarar yetkazishga yo‘l qo‘yilmasligini doim eslatib keladi.

Gender tenglik masalasida ham xalqaro standartlar integratsiya qilingan. Yuqorida tilga olingan CEDAW konvensiyasi talablariga muvofiq ravishda O‘zbekiston qonunchiligiga “gender tenglik” tushunchasi kiritildi va maxsus Qonun qabul qilindi. Konvensiya davlatlardan siyosiy-huquqiy hujjatlarni va ijtimoiy institutlarni ayollar hamda erkaklar teng huquqligini ta’minlash yo‘lida isloh qilishni talab etadi. Konstitutsiyamizning 58-moddasi va 18-moddasi esa aynan konvensiya ruhidagi normalardir – jinsga ko‘ra kamsitmaslik va teng huquqlilik prinsiplari konstitutsiyaviy darajada mustahkamlangan. CEDAW konvensiyasida-moddalarida ayollarning siyosiy hayotda, xalqaro vakillikda, ta’limda, bandlik va mehnat munosabatlarida, nikoh-oila munosabatlarida erkaklar bilan teng huquqlari kafolatlanadi – bu yo‘nalishlarning har biri bo‘yicha O‘zbekiston so‘nggi yillarda sezilarli qonuniy yangiliklar qabul qildi (masalan, ta’limda gender kvotalarini joriy etish, mehnat kodeksiga kamsitmaslik bandi kiritish, oilaviy zo‘ravonlikka qarshi qonun qabul qilish kabi).
Shuningdek, BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari (BRM – SDG) orasida 5-maqsad to‘g‘ridan-to‘g‘ri gender tenglikka bag‘ishlangan bo‘lib, O‘zbekiston ushbu global maqsadga erishishni Milliy taraqqiyot strategiyasiga kiritgan. 2030-yilgacha gender tenglikka erishish bo‘yicha milliy Strategiya ham aynan SDG-5 talablarini hisobga olgan holda tuzilgan bo‘lib, unda siyosiy ishtirok, iqtisodiy imkoniyatlar, sog‘liq va ta’lim, hamda zo‘ravonlikdan himoya kabi kompleks vazifalar belgilandi. Bunday rejali yondashuv O‘zbekistonning xalqaro majburiyatlarini bajarishga jiddiy kirishganini ko‘rsatadi.

Xalqaro inson huquqlari mexanizmlari doirasida O‘zbekiston muntazam ravishda hisobot berib, tavsiyalar qabul qilmoqda. Masalan, BMT Inson huquqlari kengashi doirasidagi Universal davriy sharh jarayonida O‘zbekistonga diniy erkinlik va gender tenglik borasida bir qator tavsiyalar berilgan va hukumat ularning ko‘pchiligini qabul qilgan (masalan, majburiy mehnat va kamsitishlarga qarshi chora-tadbirlar, ayollarning davlat boshqaruvidagi ulushini oshirish, matbuotda bag‘rikenglikni targ‘ib qilish kabilar). O‘zbekiston BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari Boshqarmasi, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (YXHT) va boshqa xalqaro tuzilmalar bilan hamkorlikda “diniy erkinlik”, “millatlararo totuvlik” va “gender tenglik” mavzularida seminar-treninglar o‘tkazmoqda, qonunchilikni ekspertizadan o‘tkazmoqda. 2020-yilda Yevropa Kengashining Venetsiya komissiyasi yangi tahrirdagi Diniy erkinlik to‘g‘risidagi qonun loyihasini ko‘rib chiqib, O‘zbekiston hukumatiga tavsiyalar berdi va buning natijasida qonun qabul qilinayotganda bir qator progressiv normalar kiritildi (masalan, ro‘yxatga olish tartibini yengillashtirish, diniy kiyim bo‘yicha cheklovlarni yumshatish kabi).

Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, O‘zbekistonning milliy qonunchiligi va siyosiy kursi xalqaro me’yorlar bilan uyg‘un va hamohang tarzda rivojlanmoqda. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasidan tortib, Xalqaro paktlar va CEDAWgacha bo‘lgan xalqaro hujjatlar e’tirof etgan prinsiplar – dunyoviylik, vijdon erkinligi, diniy bag‘rikenglik va gender tenglik – yurtimizda konstitutsiyaviy va qonuniy darajada e’lon qilingan hamda ularning ijrosi uchun zarur institutlar va mexanizmlar yaratilmoqda. Eng muhimi, ushbu prinsiplar jamiyatimiz hayotida real samaralar berishi uchun davlat va fuqarolik jamiyati doimiy muloqot va hamkorlikda ishlamoqda.

Yuqoridagilarga asosan, Oʻzbekiston Respublikasi oʻzini konstitutsiyaviy jihatdan dunyoviy, huquqiy va ijtimoiy davlat sifatida e’lon qilgan bo‘lib, bunda vijdon erkinligi, diniy bagʻrikenglik va erkaklar hamda ayollarning teng huquqliligi tamoyillari davlat siyosati va jamiyat hayotining ajralmas asosiga aylangan. Yangi tahrirdagi Konstitutsiya bu prinsiplarni yanada mustahkamladi – masalan, “O‘zbekiston – dunyoviy davlat” degan qoida endi Konstitutsiyasiga kiritildi, ayollar va erkaklar teng huquqligi alohida modda sifatida yuksak darajada kafolatlandi, vijdon erkinligining kafolati va diniy tashkilotlarning davlatdan ajratilganligi qat’iy belgilandi. Ushbu o‘zgartirish va yangilanishlar mamlakatimizda inson huquqlari himoyasini yangi bosqichga olib chiqdi hamda xalqaro standartlar bilan uyg‘un ravishda amalga oshirilmoqda.

Eng muhimi, bunday yuksak huquqiy me’yorlar hayotimizda o‘z aksini topishi lozim. Huquq normalari qog‘ozda qolmasligi uchun har bir fuqaro, har bir idora va tashkilot kundalik faoliyatda ularga amal qilishi zarur.

Xulosa o‘rnida aytganda, O‘zbekiston – dunyoviy, bag‘rikeng va adolatli jamiyat barpo etishga intilayotgan davlatdir. Bu yo‘lda konstitutsiyaviy va xalqaro normalar asos bo‘lsa, ularni ro‘yobga chiqarish esa barchamizning mas’uliyatimizdir. O‘z huquq va erkinliklarimizni bilib, boshqalarning huquqlarini hurmat qilib, bag‘rikeng va tenglik tamoyillariga amal qilib yashasak, jamiyatimiz yanada ahil, barqaror va gullab-yashnagan bo‘ladi.