Дунёвийлик, виждон эркинлиги, диний бағрикенглик ва гендер тенглик – булар замонавий ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятининг асосий тамойилларидандир. Айнан шу қадриятлар жамиятда тинчлик, тотувлик ва адолат муҳитини таъминлайди. Виждон эркинлиги – инсоннинг истаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқини билдиради ва у инсоннинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларининг ажралмас қисми саналади. Зеро, инсон амалда олий қадрият бўлган, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари давлат фаолиятининг мазмун-моҳиятини ташкил этган жойдагина маънавий ва моддий фаровонлик ҳамда тинчлик ва тотувлик ҳукм суради. Диний бағрикенглик эса турли эътиқод вакилларининг ўзаро ҳурмат ва тотувликда яшашини англатади. Гендер тенглик – жамият ҳаётининг барча соҳаларида аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқ ва имкониятларга эга бўлишидир. Бу тамойиллар Ўзбекистон Конституциясида мустаҳкамланган бўлиб, халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ равишда ривожлантирилмоқда.

Мустақиллик йилларида Ўзбекистон жамиятида миллатлар ва динлараро тотувлик, бағрикенглик муҳитини шакллантириш давлат сиёсатининг устувор йўналишига айланди. Хусусан, Конституциямиз инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини олий қадрият деб эълон қилиб, фуқароларни жинс, ирқ, миллат, тил, диний эътиқод ва бошқа белгилардан қатъи назар, қонун олдида тенг деб тан олади Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида давлатнинг дунёвий хусусияти белгилаб қўйилган бўлиб, бу барча фуқаролар учун виждон эркинлигини таъминлаш ва турли эътиқодларга ҳурмат муҳитини қарор топтириш учун асос яратади.

Ўзбекистон дунёвий давлат сифатида

Дунёвий давлат – бу расмий давлат дини мавжуд бўлмаган, барча динлар ва эътиқодлар қонун олдида тенг ҳурмат қилинадиган ҳамда бирор динга эътиқод қилиш мажбурий эмас деб тан олинган давлатдир. Дунёвийлик принципига биноан давлат ҳокимияти ва диний ташкилотлар ўзаро ажратилган: давлат органлари диний ташкилотлар фаолиятига аралашмайди ва ҳеч қайси динга имтиёз бермайди. Ўз навбатида, қонуний равишда рўйхатдан ўтган барча диний ташкилотлар давлатдан мустақил ҳолда фаолият юритиши, фуқароларнинг эътиқод эркинлигини амалга ошириши кафолатланади. Бу – Конституция ва қонунларимиз талабидир.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 1-моддасида давлатимиз суверен, демократик, ҳуқуқий, ижтимоий ва дунёвий давлат экани қатъий белгиланган. Ушбу конституциявий норма замирида давлат ва дин муносабатларини оқилона тартибга солиш мақсади ётади. Дунёвий давлат сифатида Ўзбекистон бирон бир дини давлат мақомига кўтармайди, диний маросимлар давлат ишларига аралаштирилмайди. Хусусан, давлат органлари ва мансабдор шахслар ўз фаолиятида диний қарашларга таянмаслиги, мактаб ва университетларда таълим дунёвий характерда бўлиши таъминланади. Бу эса жамиятда турли эътиқодлар ўртасида мувозанат ва ҳурмат муҳитини шакллантиришга хизмат қилади .

Ўзбекистон – тарихан кўп миллатли ва кўп конфессияли давлат. Бугунги кунда мамлакатимизда турли диний конфессияларга мансуб юзлаб диний ташкилотлар фаолият юритмоқда, уларнинг барчаси қонун олдида тенг ҳуқуқ ва имкониятларга эга. Конституциямизнинг 18-моддасига мувофиқ, барча фуқаролар жинси, миллати, тили, дини ва эътиқодидан қатъи назар, тенг ҳуқуқларга эгадирлар. Ҳеч бир дин давлат дини сифатида ўрнатилмайди, барча эътиқодлар Конституция ва қонунлар доирасида ҳурмат қилинади. Давлатимиз раҳбари бу борадаги сиёсий иродани аниқ баён этган: “Ўзбекистон – дунёвий давлат ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Халқимизнинг референдум орқали билдирган қатъий танлови ҳам шу!”. Президент Шавкат Мирзиёев 2023-йил 8-май куни Конституция янгиланишига бағишланган учрашувда миллати, тили, дини ва келиб чиқишидан қатъи назар, ҳар бир фуқаронинг виждон эркинлиги тўла таъминланиши, барча диний конфессиялар эркин фаолият юритиши учун зарур шароитлар яратиб берилиши сиёсати изчил давом этишини алоҳида таъкидлади.

Демак, дунёвий давлат тамойили Ўзбекистонда конституциявий даражада қарор топган бўлиб, бу принцип фуқароларни ҳар қандай диний мажбурлашдан ҳимоя қилади, давлат бошқарувида ҳуқуқий меъёрлар устуворлигини таъминлайди ҳамда жамиятда диний бағрикенглик ва тотувлик учун мустаҳкам замин яратади. Дунёвийлик шароитида виждон эркинлигининг тўлиқ рўёбга чиқиши учун имконият пайдо бўлади – турли эътиқодларнинг эркин равнақ топиши, фуқароларнинг динга муносабатини ихтиёрий белгилаши ва динлараро мулоқотнинг тинч йўсинларда олиб борилиши давлат томонидан кафолатланади.

Виждон эркинлиги ва диний бағрикенглик

Виждон эркинлиги – ҳар бир инсоннинг ички эътиқоди ва виждон амри бўйича хоҳлаган динига эътиқод қилиш ёки ҳеч қандай динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ Конституциямиз томонидан кафолатланган бўлиб, Конституциянинг 35-моддасида қуйидагича мустаҳкамланган: “Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар ким хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди.”. Шу тариқа, асосий қонун ҳар бир фуқарога ўз иймон-эътиқодини ихтиёрий танлаш имконини беради ва бошқаларга ўз диний қарашларини зўрлик билан ўтказишни тақиқлайди.

“Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги Қонун ушбу конституциявий ҳуқуқнинг амалга оширилишини батафсил тартибга солади. 2021-йилда қабул қилинган қонуннинг янги таҳририда ушбу соҳадаги қатор ноаниқ тушунчаларга аниқлик киритилди. Жумладан, фуқароларнинг истаган динга эътиқод қилиш ёки қилмаслик ҳуқуқи аниқ белгилаб қўйилди. Янги Қонун диний ташкилотларни рўйхатдан ўтказиш тартибини енгиллаштириб, маҳаллий диний жамоа тузиш учун талаб этиладиган ташаббускор фуқаролар сонини икки баробарга – камида 50 нафарга камайтирди. Шунингдек, диний марказий бошқарув органи ва диний таълим муассасаси ташкил этиш учун илгари талаб қилинган 100 нафар ташаббускор бўлиш шарти бекор қилинди. Бу ўзгаришлар фуқароларнинг виждон эркинлигини рўёбга чиқариш йўлидаги маъмурий тўсиқларни олиб ташлаб, жамиятда умуминсоний қадриятларни мустаҳкамлаш ва диний бағрикенгликни таъминлашга хизмат қилади.

Диний бағрикенглик (диний толерантлик) – бу турли дин вакилларининг бир жамиятда тинч ва ҳамжиҳат яшаши, бир-бирларининг эътиқодларига ҳурмат билан муносабатда бўлишидир. Бағрикенг жамиятда диний эътиқодлар жамиятнинг маънавий-ахлоқий асосларидан бири сифатида қаралади ва у халқни бирлаштирувчи омил бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистонда азалдан турли миллат ва дин вакиллари дўстона яшаб келган, “бағрикенглик” халқимизнинг тарихий анъаналаридан биридир. Давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, бундан буён ҳам Ўзбекистонда “миллати, тили, дини ва ижтимоий келиб чиқишидан қатъи назар, ҳар бир фуқаронинг виждон эркинлиги таъминланиши; барча диний конфессиялар эркин фаолият юритиши учун зарур шароитлар яратилиши; миллатлар ва конфессиялар ўртасида тотувлик ва ҳамжиҳатлик сиёсати изчил давом эттирилиши” давлат сиёсатининг устувор йўналиши бўлади.

Шуни алоҳида қайд этиш керакки, виждон ва эътиқод эркинлиги чексиз эмас – у ҳам бошқа ҳуқуқлар каби қонунда белгиланган ҳолларда чекланиши мумкин. Ўзбекистон Конституцияси ва халқаро ҳуқуқ нормалари бу борада муайян мезонларни ўрнатган. Конституциянинг 21-моддасига кўра, инсон ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига, жамият ва давлатнинг қонуний манфаатларига зарар етказмаслиги керак. Ҳуқуқ ва эркинликларни чеклаш фақат қонун билан ва фақат зарур бўлган ҳолларда – масалан, конституциявий тузумни, жамоат тартибини, аҳолининг саломатлигини, ахлоқини ёки бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида амалга оширилиши мумкин. Худди шундай, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пактнинг 18-моддаси 3-бандида ҳам дин ёки эътиқод эркинлигини амалга ошириш (диний маросимлар ва амалларни адо этиш эркинлиги) фақат қонун билан белгиланган ва жамоат хавфсизлиги, тартиби, соғлиғи ёки ахлоқини ёки бошқаларнинг асосий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган ҳоллардагина чекланиши мумкинлиги қатъий белгиланган. Бу “қонунийлик, зарурлик ва мутаносиблик (пропорционаллик)” деб номланувчи тамойилларга мос келади. Яъни, виждон эркинлигини чекловчи чоралар албатта қонунда назарда тутилган бўлиши, муайян легитим мақсадга қаратилган бўлиши ва ўша мақсадга эришиш учун энг зарур даражада бўлиши лозим.

Ўзбекистон қонунчилигида ҳам мутаносиблик принципи эътироф этилган: Конституциянинг 19-моддасида давлат органлари томонидан фуқарога нисбатан қўлланиладиган ҳар қандай чоралар инсон ҳуқуқларига номутаносиб зарар етказмаслиги, фақат етарли даражадаги зарурат бўлса қўлланилиши кераклиги қайд этилган. Шу боис, масалан, агар бирор диний амалиёт жамият хавфсизлигига таҳдид солмаса ва бошқаларнинг ҳуқуқларини бузмаса, уни чеклашга йўл қўйилмайди. Аксинча, агар кимдир диний даъватлар ниқоби остида бошқаларнинг ҳуқуқларини поймол қилса ёки конституциявий тузумга хавф туғдирса, қонуний чоралар кўрилади. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳам жамоатчиликка эслатиб ўтганидек, “диний қарашларни мажбуран сингдириш” қонунан йўл қўйиб бўлмайдиган ҳолат бўлиб, ҳар бир фуқаро жамиятда бошқаларнинг дунёқарашига ҳурмат билан ёндашиши шарт.

Хулоса қилиб айтганда, виждон эркинлиги фуқарога дин масаласида тўлиқ танлаш ҳуқуқини беради, давлат эса бу ҳуқуқни ҳимоя қилади. Шу билан бирга, диний бағрикенглик муҳитини асраш учун давлат ва жамият диний экстремизм ва зўравонликнинг ҳар қандай кўринишига қарши қатъий курашади. Президент Шавкат Мирзиёевнинг сўзлари билан айтганда, “жамиятда ҳар қандай радикаллашувга, диндан сиёсий мақсадларда фойдаланишга ҳеч қачон йўл қўйилмайди”. Бу сиёсат Конституциямизда белгиланган дунёвийлик ва ҳуқуқ устуворлиги принципларига тўла мувофиқ келади.

Аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқлилиги

Гендер тенглик, яъни аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқлилиги, Ўзбекистон Конституциясида ва миллий қонунчиликда кафолатланган фундаментал принципдир. Конституциянинг янги таҳрирдаги 58-моддасида аниқ қайд этилган: “Хотин-қизлар ва эркаклар тенг ҳуқуқлидирлар. Давлат хотин-қизлар ва эркакларга жамият ҳамда давлат ишларини бошқаришда, шунингдек жамият ва давлат ҳаётининг бошқа соҳаларида тенг ҳуқуқ ва имкониятларни таъминлайди.”. Шунингдек, Конституциянинг 18-моддаси барча фуқароларни жинсидан қатъи назар тенг деб эълон қилади ва жинс бўйича камситишга йўл қўйилмаслигини билдиради. Демак, ҳуқуқ ва имкониятлар нуқтаи назаридан аёл ва эркак фуқаролар тенгдир, уларнинг давлат ва жамият ҳаётидаги иштироки тенг асосларда таъминланади.

Ўзбекистон ушбу соҳада халқаро мажбуриятларни ҳам зиммасига олган. 1995-йилда мамлакатимиз БМТнинг “Хотин-қизларни камситишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида”ги Конвенциясига (CEДАW, 1979) қўшилган. Ушбу Конвенция давлатларга аёллар ва эркаклар тенг ҳуқуқлилигини амалда таъминлаш, аёлларга қарши ҳар қандай камситишларни йўқотиш чораларини кўриш мажбуриятини юклайди. Конвенцияга кўра, аёлларга нисбатан камситиш деб, жинс белгиси бўйича аёллар ҳуқуқ ва эркинликларини эркаклар билан тенг даражада амалга оширишини чекловчи ёки йўқ қилувчи ҳар қандай фарқлаш, истисно қилиш ёки чеклаш тушунилади. Конвенция давлатдан ҳуқуқий, сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётнинг барча жабҳаларида аёллар билан эркаклар тенглигини таъминлашни талаб қилади.

Мазкур халқаро мажбуриятларга мувофиқ, Ўзбекистонда “Хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ва имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги Қонун қабул қилиниб (2019-йил, ЎРҚ-562-сон), гендер тенгликни таъминлаш бўйича ҳуқуқий механизмлар жорий этилди. Ушбу Қонун гендер тенгликни амалга оширишнинг асосий принципларини белгилаб берди, жумладан: қонунийлик, демократизм, эркаклар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқлилиги, жинс бўйича камситмаслик, очиқлик ва шаффофлик. Қонунда аёллар ва эркаклар ўртасидаги фарқлар камситиш ҳисобланмайдиган ҳолатлар ҳам санаб ўтилди – масалан, ҳомиладорлик ва туғиш билан боғлиқ ҳимоя чораларини жорий этиш, бола парвариши учун таътил ва имтиёзлар бериш, репродуктив соғлиққа оид меҳнат муҳофазаси каби масалалар. Шундай фарқлар тенглик принципига зид эмас, балки аксинча, аёл ва эркакларнинг биологик фарқларидан келиб чиқиб, ҳақиқий тенг имкониятлар яратишга хизмат қилади.

Конституциямизнинг ўзида ҳам аёлларнинг ижтимоий ҳаётдаги муайян ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи махсус нормалар мавжуд. Масалан, 42-моддада “Ҳомиладорлиги ёки боласи борлиги сабабли аёлларни ишга қабул қилишни рад этиш, ишдан бўшатиш ва уларнинг иш ҳақини камайтириш тақиқланади” деб кўрсатилган. Бу норма меҳнат муносабатларида аёлларга нисбатан камситишни тақиқловчи муҳим кафолатдир. Шунингдек, давлат эркаклар ва аёлларнинг тенг меҳнат қилиш ҳуқуқини, хусусан, давлат хизматига киришда тенг ҳуқуқлилигини таъминлаши белгиланган. Фуқаролик кодекси ва оилавий қонунчиликда ҳам мерос олиш, мулк ҳуқуқи, никоҳ ва ажралиш масалаларида эркак ва аёл тенглиги таъминланади – масалан, ота-она фарзандлар тарбияси ва мулкида тенг ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга, турмуш ўртоғи вафот этганда эр ва хотин тенг улушларда мерос олади (бу нормалар Оила кодекси ва Фуқаролик кодексида мустаҳкамланган).

Давлат аёллар ҳуқуқларини таъминлаш борасида институционал чора-тадбирлар ҳам кўрган: Олий Мажлис Сенатида Ўзбекистон Республикасининг Гендер тенгликни таъминлаш масалалари бўйича комиссияси тузилди. Шу билан бирга, 2030-йилгача даврни қамраб олувчи Миллий гендер стратегияси ишлаб чиқилиб, 2021-йилда тасдиқланди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2021-йил 28-майдаги ялпи мажлисида маъқулланган ушбу Стратегия мамлакатни ривожлантириш стратегик мақсадларига мувофиқ равишда барча соҳаларда эркаклар ва аёллар ўртасидаги тенглик тамойилини амалга оширишга комплекс ёндашувни назарда тутади. Стратегиянинг асосий вазифаси – иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ҳаётда гендер тенгликни тарғиб қилиш, эркаклар ва аёллар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятларни рўёбга чиқариш учун шарт-шароит яратиш ва шу орқали инсоннинг фундаментал ҳуқуқларига риоя қилинишини таъминлашдан иборатдир. Стратегияда таълимда тенг имконият яратиш, қизларни олий маълумот билан қамраб олиш, хотин-қизларга нисбатан зўравонликнинг олдини олиш, одам савдосига қарши кураш каби бир қатор муҳим йўналишлар белгиланган. Бу йўналишлар БМТнинг Барқарор ривожланиш мақсадлари (SDG-2030) билан ҳамоҳанг равишда танланган.

Амалий натижаларга эътибор берадиган бўлсак, сўнгги йилларда аёллар жамиятдаги иштироки сезиларли даражада ошди. Масалан, қонун чиқарувчи ҳокимият тизимидаги кўрсаткич: Олий Мажлис Қонунчилик палатасига сайланган депутатлардан 57 нафари аёллардир, яъни парламент қуйи палатаси аъзоларининг 38 фоизини аёллар ташкил этади. Бу рақам 2019-йилги парламент сайловларига нисбатан юқори бўлиб, давлат бошқарувида аёлларнинг улуши ошиб бораётганини кўрсатади. Худди шундай, маҳаллий кенгашлар (халқ депутатлари кенгашлари) таркибида ҳам аёл депутатлар сони ортди.

Таълим ва илм-фан соҳасида ҳам ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда. Аёл-қизларнинг олий таълимга жалб этилиши кескин ошди: сўнгги маълумотларга кўра, олий ўқув юртларида бакалавриат босқичига қабул қилинганларнинг улуши аёллар орасида 49% гача етди (илгари 38% эди), магистратурада эса 50% гача кўтарилди (илгари 37% эди). Бундай ўсишга қишлоқ жойлардан келган қизлар учун квоталар жорий этилиши, контракт тўловларини қоплаш бўйича давлат ёрдамлари ва таълим кредитлари каби имкониятлар тақдим этилгани сабаб бўлди. Меҳнат муносабатларида норматив тарзда эркаклар ва аёллар меҳнатига тенг ҳақ тўлаш принципи эълон қилинган, меҳнат кодекси 4-моддасида меҳнатда жинсий камситиш тақиқланган. Бундан ташқари, ҳомиладор ёки ёш фарзандли ходимларни ишдан бўшатиш ёки уларнинг иш шароитларини ёмонлаштириш қатъиян ман этилади.

Оила ва маиший муносабатларда ҳам қонунчилик эркак ва аёлнинг тенглигини таъминлайди: никоҳдан ўтишда эр-хотинларнинг тенг розилиги талаб этилади, никоҳ давомида уларнинг мулк ҳуқуқи тенг, фарзандлар тарбиясида ота ва она тенг мажбуриятларга эга, ажралиш жараёнида фарзандлар тақдири ва мол-мулк бўлинишида тарафлар тенг ҳуқуққа эгадир. Мерос ҳуқуқи ҳам фуқаролик қонунчилигига мувофиқ, фарзандлар ва турмуш ўртоқларга тенг татбиқ этилади – бунда диний урф-одатлар эмас, балки дунёвий қонунлар қўлланилади.

Аёллар ҳуқуқларини илгари суриш борасида олиб борилаётган ислоҳотлар халқаро ҳамжамият томонидан ҳам эътироф этилмоқда. 2020-йилда БМТнинг Аёллар ҳолати бўйича қўмитаси (CEDAW Қўмитаси) Ўзбекистоннинг навбатдаги миллий ҳисоботини кўриб, ҳуқуқий базани такомиллаштириш ва аёлларни қўллаб-қувватлаш бўйича қатор тавсиялар берган эди. Бугунги кунга келиб, уларнинг аксарияти ҳаётга татбиқ этилмоқда: хусусан, “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди, Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга “оилавий-маиший зўравонлик” тушунчаси киритилди ва бундай қилмишлар учун жавобгарлик белгиланди. Ички ишлар органлари тизимида хотин-қизлар билан ишлаш бўйича инспектор лавозими жорий этилди. Оналик ва болаликни муҳофаза қилиш учун қатор ижтимоий имтиёз ва кафолатлар жорий қилинди, жумладан, хусусий секторда ишловчи аёллар учун ҳомиладорлик ва туғилиш нафақаларини давлат бюджети ҳисобидан тўлаш тизими йўлга қўйилди.

Юқоридагилар, қисқача қилиб, аёлларнинг ҳуқуқий ҳолатини яхшилаш ва эркаклар билан тенг имкониятларини таъминлашга қаратилган чоралар самараси сифатида намоён бўлмоқда. Гендер тенглик фақат қонун ҳужжатларида эмас, балки кундалик ҳаётда ҳам сезилиши муҳим: ишга қабул қилишда, лавозимга тайинлашда, ўқишга киришда ёки мулк тақсимотида аёл ва эркак тенг кўрилиши лозим. Бу борада давлат органлари, иш берувчилар ва бутун жамият олдида вазифа турибди: қонунларда белгиланган тенглик принципи ҳаётда ҳам тўла қарор топиши учун курашиш.

Халқаро стандартлар билан уйғунлик

Ўзбекистоннинг дунёвийлик, виждон эркинлиги, диний бағрикенглик ва гендер тенглик соҳасидаги сиёсати ва қонунчилиги кўп жиҳатдан халқаро ҳуқуқ стандартларига уйғун ҳолда ишлаб чиқилган. Республикамиз БМТ Низоми принципларига ва инсон ҳуқуқлари бўйича асосий халқаро шартномаларга содиқдир. Хусусан, Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (1948) ва икки асосий халқаро пакт – Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пакт ҳамда Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пакт (1966) – қоидалари миллий қонунчиликда ўз аксини топган.

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (ИҲУД) барча инсонларнинг тенг ҳуқуқлилиги ва эркинлигини эълон қилган муҳим ҳужжатдир. Унинг 1-моддасидаёқ “Ҳамма одамлар ўз қадр-қиммати ҳамда ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб туғиладилар” деб ёзилган, 2-моддада эса ҳар қандай камситиш, жумладан, жинс ва дин белгисига кўра камситиш тақиқланади. Бу тамойиллар Ўзбекистон Конституциясининг 18-моддасида деярли сўзма-сўз акс этган – барча фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларда тенгдирлар, имтиёзлар фақат қонунда кўзда тутилган асосларгагина берилиши мумкин. ИҲУДнинг 18-моддаси эса “ҳар бир инсон фикр, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқига эга; бу ҳуқуқ ўз динини ёки эътиқодини ўзгартириш эркинлигини ва диний таълимотда, амалда, ибодат ва маросимларни ёлғиз ёки бошқалар билан биргаликда, очиқ ёки хусусий тартибда бажариш эркинлигини ўз ичига олади” дея эълон қилади. Кўриб турганимиздек, ушбу норма ҳам Конституциямизнинг виждон эркинлигига оид моддаси билан мутлақо ҳамоҳангдир. Ўзбекистон ИҲУДни БМТ аъзоси сифатида тан олади ва ҳурмат қилади – бу тамойиллар Конституция муқаддимасида ва Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий стратегияларда ҳам эътироф этилган.

1966-йилда қабул қилинган Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пакт (ФШП) эса ҳуқуқий мажбуриятли халқаро шартнома бўлиб, Ўзбекистон унга 1995-йилда қўшилган. ФШПнинг 18-моддаси ИҲУДнинг дин эркинлигига оид тамойилини мустаҳкамлаб, унинг қўлланилишини батафсилроқ ёритади. Пактнинг 18-модда 1-бандига биноан “ҳар бир инсон фикр, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқига эга”, бу ҳуқуқ ўз хоҳишига кўра танлаган динига ёки эътиқодига эга бўлиш эркинлигини, якка ҳолда ёки бошқалар билан бирга, ошкора ёки хусусий тарзда динига эътиқод қилиш, ибодат ва маросимларини ўташ эркинлигини ўз ичига олади. 2-бандига кўра, ҳеч ким ўз ихтиёридаги дин ва эътиқодни қабул қилиш эркинлигини камситадиган мажбурловчи ҳолатларга дучор этилиши мумкин эмас, яъни, динни мажбуран сингдириш тақиқланиши халқаро даражада тасдиқланган. Ниҳоят, 3-банд Пакт иштирокчи-давлатларига дин ёки эътиқод эркинлигини фақат қонунга мувофиқ ва фақат зарур ҳолларда – жамоат хавфсизлиги, тартиби, соғлиғи ёки ахлоқини, ёхуд бошқаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсадида чеклаш мумкинлигини белгилайди. Биз юқорида айнан шу мезонларни миллий қонунчилик ҳам назарда тутишини кўриб ўтдик. Кўриниб турибдики, Ўзбекистоннинг виждон эркинлиги ва дин сиёсати ФШП талабларига тўла мос: Конституциямиз ҳам чекловлар фақат қонун билан ва заруратга кўра ўрнатилишини айтади, Адлия вазирлиги ва бошқа ваколатли идоралар эса диний эркинликни суиистеъмол қилиб, бошқаларга зарар етказишга йўл қўйилмаслигини доим эслатиб келади.

Гендер тенглик масаласида ҳам халқаро стандартлар интеграция қилинган. Юқорида тилга олинган CEDAW конвенцияси талабларига мувофиқ равишда Ўзбекистон қонунчилигига “гендер тенглик” тушунчаси киритилди ва махсус Қонун қабул қилинди. Конвенция давлатлардан сиёсий-ҳуқуқий ҳужжатларни ва ижтимоий институтларни аёллар ҳамда эркаклар тенг ҳуқуқлигини таъминлаш йўлида ислоҳ қилишни талаб этади. Конституциямизнинг 58-моддаси ва 18-моддаси эса айнан конвенция руҳидаги нормалардир – жинсга кўра камситмаслик ва тенг ҳуқуқлилик принциплари конституциявий даражада мустаҳкамланган. CEDAW конвенциясида-моддаларида аёлларнинг сиёсий ҳаётда, халқаро вакилликда, таълимда, бандлик ва меҳнат муносабатларида, никоҳ-оила муносабатларида эркаклар билан тенг ҳуқуқлари кафолатланади – бу йўналишларнинг ҳар бири бўйича Ўзбекистон сўнгги йилларда сезиларли қонуний янгиликлар қабул қилди (масалан, таълимда гендер квоталарини жорий этиш, меҳнат кодексига камситмаслик банди киритиш, оилавий зўравонликка қарши қонун қабул қилиш каби).

Шунингдек, БМТнинг Барқарор ривожланиш мақсадлари (БРМ – СДГ) орасида 5-мақсад тўғридан-тўғри гендер тенгликка бағишланган бўлиб, Ўзбекистон ушбу глобал мақсадга эришишни Миллий тараққиёт стратегиясига киритган. 2030-йилгача гендер тенгликка эришиш бўйича миллий Стратегия ҳам айнан SDG-5 талабларини ҳисобга олган ҳолда тузилган бўлиб, унда сиёсий иштирок, иқтисодий имкониятлар, соғлиқ ва таълим, ҳамда зўравонликдан ҳимоя каби комплекс вазифалар белгиланди. Бундай режали ёндашув Ўзбекистоннинг халқаро мажбуриятларини бажаришга жиддий киришганини кўрсатади.

Халқаро инсон ҳуқуқлари механизмлари доирасида Ўзбекистон мунтазам равишда ҳисобот бериб, тавсиялар қабул қилмоқда. Масалан, БМТ Инсон ҳуқуқлари кенгаши доирасидаги Универсал даврий шарҳ жараёнида Ўзбекистонга диний эркинлик ва гендер тенглик борасида бир қатор тавсиялар берилган ва ҳукумат уларнинг кўпчилигини қабул қилган (масалан, мажбурий меҳнат ва камситишларга қарши чора-тадбирлар, аёлларнинг давлат бошқарувидаги улушини ошириш, матбуотда бағрикенгликни тарғиб қилиш кабилар). Ўзбекистон БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари Бошқармаси, Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти (ЕХҲТ) ва бошқа халқаро тузилмалар билан ҳамкорликда “диний эркинлик”, “миллатлараро тотувлик” ва “гендер тенглик” мавзуларида семинар-тренинглар ўтказмоқда, қонунчиликни экспертизадан ўтказмоқда. 2020-йилда Европа Кенгашининг Венеция комиссияси янги таҳрирдаги Диний эркинлик тўғрисидаги қонун лойиҳасини кўриб чиқиб, Ўзбекистон ҳукуматига тавсиялар берди ва бунинг натижасида қонун қабул қилинаётганда бир қатор прогрессив нормалар киритилди (масалан, рўйхатга олиш тартибини енгиллаштириш, диний кийим бўйича чекловларни юмшатиш каби).

Юқоридагилардан кўринадики, Ўзбекистоннинг миллий қонунчилиги ва сиёсий курси халқаро меъёрлар билан уйғун ва ҳамоҳанг тарзда ривожланмоқда. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидан тортиб, Халқаро пактлар ва CEDAWгача бўлган халқаро ҳужжатлар эътироф этган принциплар – дунёвийлик, виждон эркинлиги, диний бағрикенглик ва гендер тенглик – юртимизда конституциявий ва қонуний даражада эълон қилинган ҳамда уларнинг ижроси учун зарур институтлар ва механизмлар яратилмоқда. Энг муҳими, ушбу принциплар жамиятимиз ҳаётида реал самаралар бериши учун давлат ва фуқаролик жамияти доимий мулоқот ва ҳамкорликда ишламоқда.

Юқоридагиларга асосан, Ўзбекистон Республикаси ўзини конституциявий жиҳатдан дунёвий, ҳуқуқий ва ижтимоий давлат сифатида эълон қилган бўлиб, бунда виждон эркинлиги, диний бағрикенглик ва эркаклар ҳамда аёлларнинг тенг ҳуқуқлилиги тамойиллари давлат сиёсати ва жамият ҳаётининг ажралмас асосига айланган. Янги таҳрирдаги Конституция бу принципларни янада мустаҳкамлади – масалан, “Ўзбекистон – дунёвий давлат” деган қоида энди Конституциясига киритилди, аёллар ва эркаклар тенг ҳуқуқлиги алоҳида модда сифатида юксак даражада кафолатланди, виждон эркинлигининг кафолати ва диний ташкилотларнинг давлатдан ажратилганлиги қатъий белгиланди. Ушбу ўзгартириш ва янгиланишлар мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари ҳимоясини янги босқичга олиб чиқди ҳамда халқаро стандартлар билан уйғун равишда амалга оширилмоқда.

Энг муҳими, бундай юксак ҳуқуқий меъёрлар ҳаётимизда ўз аксини топиши лозим. Ҳуқуқ нормалари қоғозда қолмаслиги учун ҳар бир фуқаро, ҳар бир идора ва ташкилот кундалик фаолиятда уларга амал қилиши зарур.

Хулоса ўрнида айтганда, Ўзбекистон – дунёвий, бағрикенг ва адолатли жамият барпо этишга интилаётган давлатдир. Бу йўлда конституциявий ва халқаро нормалар асос бўлса, уларни рўёбга чиқариш эса барчамизнинг масъулиятимиздир. Ўз ҳуқуқ ва эркинликларимизни билиб, бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳурмат қилиб, бағрикенг ва тенглик тамойилларига амал қилиб яшасак, жамиятимиз янада аҳил, барқарор ва гуллаб-яшнаган бўлади.