Qonun nima? Qonunning boshqa normativ hujjatlardan farqi. Qonunlarning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdagi oʻrni.

Jamiyatda yashayotgan har bir inson boshqalar bilan bevosita aloqada bo‘ladi. Biz o‘qitamiz, ishlaymiz, xizmatdan foydalanamiz, moliyaviy, oilaviy, mehnat yoki davlat ishlari bilan shug‘ullanamiz. Ana shu jarayonlarning barchasi ijtimoiy munosabatlar deb ataladi.

Ijtimoiy munosabatlar deganda, insonlarning o‘zaro huquq va majburiyatlarga ega bo‘lgan aloqalari tushuniladi. Bular iqtisodiy, siyosiy, maishiy, oilaviy, mehnat yoki ma’muriy sohada bo‘lishi mumkin.

Bunday munosabatlar tabiiy ravishda paydo bo‘ladi, lekin agar ular uchun yagona tartib bo‘lmasa, jamiyatda adolatsizlik, beqarorlik, nizolar kelib chiqadi. Har kim o‘zicha harakat qilsa, kimdir huquqini yo‘qotadi, kimdir cheklanmagan erkinlikdan foydalanib, boshqaga zarar keltiradi. Shu bois, ijtimoiy hayotda tartib va muvozanatni saqlaydigan vosita zarur.
Ana shu vosita — bu huquq, u esa o‘z navbatida normativ-huquqiy hujjatlar orqali ifodalanadi.

Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi, ya’ni kim qanday harakat qilishi, qachon mas’ul bo‘lishi, nimaga ruxsat berilishi yoki man etilishi kerakligini belgilaydi.
Demak, ijtimoiy munosabatlar tabiiy ravishda vujudga keladi, ammo ularni adolatli, barqaror va xavfsiz tarzda yo‘naltiruvchi kuch — bu huquqiy tartibdir.

Huquq — jamiyatdagi intizom, tenglik, erkinlik va adolat kafolatidir. U faqat quruq so‘zlar majmui emas, balki har kuni biz amal qiladigan qoidalardir.
Huquq hayotda faqat og‘zaki qoidalar yoki an’analar orqali emas, balki rasmiy hujjatlar — normativ-huquqiy hujjatlar orqali amal qiladi.
Normativ-huquqiy hujjat — bu davlat tomonidan qabul qilingan, jamiyatda majburiy hisoblangan qoidalar to‘plami bo‘lgan hujjatdir. Boshqacha aytganda, bu hujjatlar jamiyatdagi harakatlar uchun yo‘l-yo‘riq beradi: nima qilish mumkin, nima mumkin emas.

Bu hujjatlar turlicha bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, ularning barchasi yagona huquqiy tizimni tashkil etadi.
Eng yuqori kuchga ega hujjat — bu Konstitutsiya. U davlatning tuzilishini, insonning asosiy huquq va erkinliklarini, hokimiyat tarmoqlarining vakolatlarini belgilaydi.
Konstitutsiyadan keyingi pog‘onada qonunlar turadi. Ular Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi va mamlakat miqyosida amal qiladi. Qonunlar jamiyat hayotining asosiy sohalarini — ta’lim, sog‘liqni saqlash, mehnat, moliya, ekologiya, xavfsizlik kabi tarmoqlarni tartibga soladi.

Qonunlarning ijrosini ta’minlash uchun esa ijroiya hokimiyati o‘z hujjatlarini qabul qiladi. Masalan, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirlik va idoralar buyruqlari, mahalliy kengashlar va hokimlar qarorlari — bularning barchasi qonun asosida ishlab chiqiladigan normativ-huquqiy hujjatlardir.
Ularning barchasi o‘zaro bog‘liq va tartib bilan joylashgan tizimni tashkil etadi. Qonun eng muhim asosni belgilaydi, qolgan hujjatlar esa uni amalda bajarishni ta’minlaydi. Masalan, “Yo‘l harakati to‘g‘risida”gi Qonun umumiy qoidalarni belgilaydi, Hukumat esa shu qonunni amalga oshirish tartibini o‘z qarorlari orqali belgilab beradi.
Muhimi shundaki, har bir normativ-huquqiy hujjat o‘zidan yuqori turuvchi hujjatga zid bo‘la olmaydi. Hech bir qaror yoki buyruq qonunga, hech bir qonun esa Konstitutsiyaga qarshi bo‘lmasligi kerak. Bu huquqiy tizimning eng muhim tamoyilidir.

Normativ-huquqiy hujjatlar — bu oddiy qog‘oz emas, balki jamiyatni tartib bilan boshqarish, inson huquqlarini himoya qilish, adolatni ta’minlash vositasidir. Shu sababli ularni bilish, tushunish va ularga rioya qilish har bir fuqaroning burchidir.

Shunday qilib, ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar — bu insonlar o‘rtasidagi tartib va muvozanatning, davlat va jamiyat o‘rtasidagi ishonchning, fuqarolarning tinch va adolatli hayot kechirishi uchun huquqiy asosdir.

Jamiyatdagi eng muhim hujjat — bu qonundir. Qonun — bu davlat irodasining rasmiy ifodasi bo‘lib, u fuqarolarning huquqlari, burchlari va davlat organlarining vakolatlarini belgilaydi.

O‘zbekiston Respublikasida qonunlar Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi va butun mamlakat bo‘yicha majburiy kuchga ega bo‘ladi. Ya’ni u faqat alohida hudud yoki tashkilot uchun emas, balki butun respublika uchun amal qiladi.

U eng muhim ijtimoiy munosabatlarni — inson huquqlarini, iqtisodiy faoliyatni, xavfsizlik, ta’lim, sog‘liqni saqlash, mahalliy boshqaruv kabi sohalarni tartibga soladi.
Qonunning asosiy belgilari quyidagilardir:
• u faqat davlat hokimiyatining oliy vakillik organi — Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi;
• barcha fuqarolar, tashkilotlar va mansabdor shaxslar uchun majburiy hisoblanadi;
• umumiy va doimiy xususiyatga ega, ya’ni vaqtinchalik emas, uzoq muddatli huquqiy tartibni belgilaydi;
• adolat va tenglikni ta’minlashga qaratilgan, chunki qonun oldida hamma teng.
Qonun — jamiyat hayotining “tayanch ustuni”dir. Unda davlat bilan fuqaro o‘rtasidagi ishonchning, ijtimoiy adolat va barqarorlikning poydevori yotadi.
O‘zbekiston Respublikasida qonunlar ikki palatali parlament — Oliy Majlis tomonidan ishlab chiqiladi va qabul qilinadi. Bu jarayon Konstitutsiyada va parlament reglamentlarida aniq belgilangan.

Qonun loyihasi dastlab Qonunchilik palatasida ko‘rib chiqiladi. Palata uni muhokama qilib, ovoz bilan qabul qiladi.
Shundan so‘ng, qonun o‘n kundan kechiktirmay Oliy Majlisning Senatiga yuboriladi.
Senat qonunni oltmish kun ichida ko‘rib chiqadi va ma’qullashi yoki rad etishi mumkin.
• Agar Senat uni ma’qullasa, qonun Prezidentga imzolash va e’lon qilish uchun yuboriladi.
• Agar Senat rad etsa, qonun Qonunchilik palatasiga qaytariladi.

Agar Palata qayta ko‘rib chiqish natijasida deputatlarning uchdan ikki qismi ovoz bilan qonunni yana ma’qullasa, u holda qonun qabul qilingan hisoblanadi va Prezidentga yuboriladi.

Prezident qonunni oltmish kun ichida imzolaydi va e’lon qiladi.
Agar Prezident e’tiroz bildirsa, qonunni o‘z e’tirozlari bilan Oliy Majlisga qaytarishga haqli.
Lekin agar Oliy Majlis qonunni yana uchdan ikki ovoz bilan o‘z holicha ma’qullasa, Prezident uni o‘n to‘rt kun ichida imzolab e’lon qilishi shart.
Shu tariqa, qonun qabul qilinishi — bu bir nechta davlat organlarining o‘zaro muvozanati asosida kechadigan jarayon bo‘lib, unda xalq vakillari, Senat va Prezident o‘z rolini bajaradi.
Qonun rasmiy manbalarda e’lon qilingachgina kuchga kiradi. Bu qoida shunchaki tartib emas — u fuqarolarga qonunni bilish, o‘rganish va unga tayyorlanish imkonini beradi. Shu sababli e’lon qilinmagan qonun amal qilmaydi.
Qonun —yuqori yuridik kuchga ega hujjat. Barcha boshqa hujjatlar — Prezident farmonlari, hukumat qarorlari, vazirlik buyruqlari — faqat qonunga asoslanib qabul qilinadi va unga zid bo‘lishi mumkin emas.
Ya’ni qonun — “asos”, qolgan hujjatlar esa uning ijrosini ta’minlovchi vositalardir. Bu tizim huquqiy davlatning eng muhim belgisi — qonun ustuvorligi tamoyilini ifodalaydi.
Shunday qilib, qonun yo‘lni belgilaydi, qaror va buyruqlar esa shu yo‘l bo‘yicha yurishni ta’minlaydi.
Qonun — davlatning xalq oldidagi mas’uliyatini, xalqning esa o‘z huquqlarini himoya qilish imkonini ifoda etadi. Qonunga amal qilish — bu faqat majburiyat emas, balki har bir fuqaroning huquqiy madaniyatini ifodalaydigan qadriyatdir.
Qonun — bu jamiyatda tinchlik va adolatni ta’minlaydigan eng muhim vositadir.
Insonlar o‘rtasidagi har bir aloqada — mehnatda, oilada, ta’limda, davlat xizmatida yoki oddiy kundalik hayotda — muayyan tartib bo‘lmasa, o‘zaro ishonch yo‘qoladi, adolat buziladi. Ana shu tartibni o‘rnatadigan, muvozanatni saqlaydigan kuch — qonundir.
Qonun odamlarga nima mumkin, nima mumkin emasligini aniq ko‘rsatadi. U inson xatti-harakatlarini oldindan belgilaydi, shuning uchun har kim o‘z huquqini ham, boshqalar huquqini ham biladi.

Qonunlarning ijtimoiy hayotdagi roli har bir sohada yaqqol ko‘rinadi:
• Mehnat sohasida — qonun xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatni tartibga soladi. Ishchi o‘z mehnati evaziga haq olish huquqiga ega, ish beruvchi esa xavfsiz mehnat sharoitini yaratishga majbur. Bu tamoyillar “Mehnat kodeksi”da mustahkamlangan.
• Oila sohasida — “Oila kodeksi” er-xotin va bolalarning huquqlarini, ularning o‘zaro burchlarini belgilaydi. Bu orqali oila ichida adolat, hurmat va mas’uliyat mustahkamlanadi.
• Davlat boshqaruvida — qonun hokimiyat organlarining vakolatini aniq belgilab beradi. Har bir rahbar faqat qonunda yozilgan doira ichida ish yuritadi. Bu hokimiyatning suiiste’mol qilinishining oldini oladi.
• Xavfsizlik sohasida — “Jinoyat kodeksi” jinoyatni sodir etgan shaxsni jazolash orqali jamiyat tinchligini saqlaydi va boshqa fuqarolarning huquqlarini himoya qiladi.
Shunday qilib, qonun — bu faqat rasmiy matn emas, balki jamiyat hayotining “ko‘rinmas tartibi”dir. U barcha sohalarda insonlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlab, jamiyatni barqaror rivojlanishga yo‘naltiradi.

Qonunsiz hayot — tartibsiz hayot demakdir. Qonun bor joyda esa tartib, ishonch va adolat mavjud bo‘ladi.

Qonunlar qanchalik mukammal bo‘lmasin, agar fuqarolar ularni bajarmasa qonun ustuvorligi o‘rnatilmaydi. Shu sababli qonunga amal qilish har bir fuqaroning burchi va jamiyat oldidagi mas’uliyatidir.

Qonunga rioya qilish — bu qo‘rquvdan emas, ongli ravishda, tushunib harakat qilishdir. Bunday yondashuv huquqiy madaniyat deb ataladi. Huquqiy madaniyat — bu insonning o‘z huquqlarini bilishi, ularni hurmat qilishi va boshqalarning ham huquqlarini poymol qilmasligidir.

Qonunni bilgan odam o‘z huquqini himoya qila oladi, insofsizlikka yo‘l qo‘ymaydi, jamiyatda tartib va ishonchni mustahkamlaydi. Shu bois huquqiy madaniyat — bu nafaqat shaxsiy bilim, balki huquqiy davlatning asosidir.

Qonunga hurmat bilan qaraydigan jamiyat — bu adolatli, barqaror va taraqqiy etuvchi jamiyatdir. Qonunni hurmat qilish — bu davlatni, o‘z xalqini va o‘z kelajagini hurmat qilish demakdir.