Қонун нима? Қонуннинг бошқа норматив ҳужжатлардан фарқи. Қонунларнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солишдаги ўрни.

Жамиятда яшаётган ҳар бир инсон бошқалар билан бевосита алоқада бўлади. Биз ўқитамиз, ишлаймиз, хизматдан фойдаланамиз, молиявий, оилавий, меҳнат ёки давлат ишлари билан шуғулланамиз. Ана шу жараёнларнинг барчаси ижтимоий муносабатлар деб аталади.

Ижтимоий муносабатлар деганда, инсонларнинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган алоқалари тушунилади. Булар иқтисодий, сиёсий, маиший, оилавий, меҳнат ёки маъмурий соҳада бўлиши мумкин.

Бундай муносабатлар табиий равишда пайдо бўлади, лекин агар улар учун ягона тартиб бўлмаса, жамиятда адолатсизлик, беқарорлик, низолар келиб чиқади. Ҳар ким ўзича ҳаракат қилса, кимдир ҳуқуқини йўқотади, кимдир чекланмаган эркинликдан фойдаланиб, бошқага зарар келтиради. Шу боис, ижтимоий ҳаётда тартиб ва мувозанатни сақлайдиган восита зарур.

Ана шу восита — бу ҳуқуқ, у эса ўз навбатида норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар орқали ифодаланади.

Ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни тартибга солади, яъни ким қандай ҳаракат қилиши, қачон масъул бўлиши, нимага рухсат берилиши ёки ман этилиши кераклигини белгилайди.

Демак, ижтимоий муносабатлар табиий равишда вужудга келади, аммо уларни адолатли, барқарор ва хавфсиз тарзда йўналтирувчи куч — бу ҳуқуқий тартибдир.

Ҳуқуқ — жамиятдаги интизом, тенглик, эркинлик ва адолат кафолатидир. У фақат қуруқ сўзлар мажмуи эмас, балки ҳар куни биз амал қиладиган қоидалардир.
Ҳуқуқ ҳаётда фақат оғзаки қоидалар ёки анъаналар орқали эмас, балки расмий ҳужжатлар — норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар орқали амал қилади.

Норматив-ҳуқуқий ҳужжат — бу давлат томонидан қабул қилинган, жамиятда мажбурий ҳисобланган қоидалар тўплами бўлган ҳужжатдир. Бошқача айтганда, бу ҳужжатлар жамиятдаги ҳаракатлар учун йўл-йўриқ беради: нима қилиш мумкин, нима мумкин эмас.

Бу ҳужжатлар турлича бўлади. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунига кўра, уларнинг барчаси ягона ҳуқуқий тизимни ташкил этади.

Энг юқори кучга эга ҳужжат — бу Конституция. У давлатнинг тузилишини, инсоннинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини, ҳокимият тармоқларининг ваколатларини белгилайди.

Конституциядан кейинги поғонада қонунлар туради. Улар Олий Мажлис томонидан қабул қилинади ва мамлакат миқёсида амал қилади. Қонунлар жамият ҳаётининг асосий соҳаларини — таълим, соғлиқни сақлаш, меҳнат, молия, экология, хавфсизлик каби тармоқларни тартибга солади.

Қонунларнинг ижросини таъминлаш учун эса ижроия ҳокимияти ўз ҳужжатларини қабул қилади. Масалан, Президент фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, вазирлик ва идоралар буйруқлари, маҳаллий кенгашлар ва ҳокимлар қарорлари — буларнинг барчаси қонун асосида ишлаб чиқиладиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардир.

Уларнинг барчаси ўзаро боғлиқ ва тартиб билан жойлашган тизимни ташкил этади. Қонун энг муҳим асосни белгилайди, қолган ҳужжатлар эса уни амалда бажаришни таъминлайди. Масалан, “Йўл ҳаракати тўғрисида”ги Қонун умумий қоидаларни белгилайди, Ҳукумат эса шу қонунни амалга ошириш тартибини ўз қарорлари орқали белгилаб беради.

Муҳими шундаки, ҳар бир норматив-ҳуқуқий ҳужжат ўзидан юқори турувчи ҳужжатга зид бўла олмайди. Ҳеч бир қарор ёки буйруқ қонунга, ҳеч бир қонун эса Конституцияга қарши бўлмаслиги керак. Бу ҳуқуқий тизимнинг энг муҳим тамойилидир.

Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар — бу оддий қоғоз эмас, балки жамиятни тартиб билан бошқариш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, адолатни таъминлаш воситасидир. Шу сабабли уларни билиш, тушуниш ва уларга риоя қилиш ҳар бир фуқаронинг бурчидир.

Шундай қилиб, ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар — бу инсонлар ўртасидаги тартиб ва мувозанатнинг, давлат ва жамият ўртасидаги ишончнинг, фуқароларнинг тинч ва адолатли ҳаёт кечириши учун ҳуқуқий асосдир.

Жамиятдаги энг муҳим ҳужжат — бу қонундир. Қонун — бу давлат иродасининг расмий ифодаси бўлиб, у фуқароларнинг ҳуқуқлари, бурчлари ва давлат органларининг ваколатларини белгилайди.

Ўзбекистон Республикасида қонунлар Олий Мажлис томонидан қабул қилинади ва бутун мамлакат бўйича мажбурий кучга эга бўлади. Яъни у фақат алоҳида ҳудуд ёки ташкилот учун эмас, балки бутун республика учун амал қилади.

У энг муҳим ижтимоий муносабатларни — инсон ҳуқуқларини, иқтисодий фаолиятни, хавфсизлик, таълим, соғлиқни сақлаш, маҳаллий бошқарув каби соҳаларни тартибга солади.

Қонуннинг асосий белгилари қуйидагилардир:
• у фақат давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи — Олий Мажлис томонидан қабул қилинади;
• барча фуқаролар, ташкилотлар ва мансабдор шахслар учун мажбурий ҳисобланади;
• умумий ва доимий хусусиятга эга, яъни вақтинчалик эмас, узоқ муддатли ҳуқуқий тартибни белгилайди;
• адолат ва тенгликни таъминлашга қаратилган, чунки қонун олдида ҳамма тенг.

Қонун — жамият ҳаётининг “таянч устуни”дир. Унда давлат билан фуқаро ўртасидаги ишончнинг, ижтимоий адолат ва барқарорликнинг пойдевори ётади.
Ўзбекистон Республикасида қонунлар икки палатали парламент — Олий Мажлис томонидан ишлаб чиқилади ва қабул қилинади. Бу жараён Конституцияда ва парламент регламентларида аниқ белгиланган.

Қонун лойиҳаси дастлаб Қонунчилик палатасида кўриб чиқилади. Палата уни муҳокама қилиб, овоз билан қабул қилади.
Шундан сўнг, қонун ўн кундан кечиктирмай Олий Мажлиснинг Сенатига юборилади.
Сенат қонунни олтмиш кун ичида кўриб чиқади ва маъқуллаши ёки рад этиши мумкин.

• Агар Сенат уни маъқулласа, қонун Президентга имзолаш ва эълон қилиш учун юборилади.
• Агар Сенат рад этса, қонун Қонунчилик палатасига қайтарилади.

Агар Палата қайта кўриб чиқиш натижасида депутатларнинг учдан икки қисми овоз билан қонунни яна маъқулласа, у ҳолда қонун қабул қилинган ҳисобланади ва Президентга юборилади.

Президент қонунни олтмиш кун ичида имзолайди ва эълон қилади.

Агар Президент эътироз билдирса, қонунни ўз эътирозлари билан Олий Мажлисга қайтаришга ҳақли.

Лекин агар Олий Мажлис қонунни яна учдан икки овоз билан ўз ҳолича маъқулласа, Президент уни ўн тўрт кун ичида имзолаб эълон қилиши шарт.
Шу тариқа, қонун қабул қилиниши — бу бир нечта давлат органларининг ўзаро мувозанати асосида кечадиган жараён бўлиб, унда халқ вакиллари, Сенат ва Президент ўз ролини бажаради.

Қонун расмий манбаларда эълон қилингачгина кучга киради. Бу қоида шунчаки тартиб эмас — у фуқароларга қонунни билиш, ўрганиш ва унга тайёрланиш имконини беради. Шу сабабли эълон қилинмаган қонун амал қилмайди.

Қонун —юқори юридик кучга эга ҳужжат. Барча бошқа ҳужжатлар — Президент фармонлари, ҳукумат қарорлари, вазирлик буйруқлари — фақат қонунга асосланиб қабул қилинади ва унга зид бўлиши мумкин эмас.

Яъни қонун — “асос”, қолган ҳужжатлар эса унинг ижросини таъминловчи воситалардир. Бу тизим ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим белгиси — қонун устуворлиги тамойилини ифодалайди.

Шундай қилиб, қонун йўлни белгилайди, қарор ва буйруқлар эса шу йўл бўйича юришни таъминлайди.

Қонун — давлатнинг халқ олдидаги масъулиятини, халқнинг эса ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имконини ифода этади. Қонунга амал қилиш — бу фақат мажбурият эмас, балки ҳар бир фуқаронинг ҳуқуқий маданиятини ифодалайдиган қадриятдир.

Қонун — бу жамиятда тинчлик ва адолатни таъминлайдиган энг муҳим воситадир.

Инсонлар ўртасидаги ҳар бир алоқада — меҳнатда, оилада, таълимда, давлат хизматида ёки оддий кундалик ҳаётда — муайян тартиб бўлмаса, ўзаро ишонч йўқолади, адолат бузилади. Ана шу тартибни ўрнатадиган, мувозанатни сақлайдиган куч — қонундир.

Қонун одамларга нима мумкин, нима мумкин эмаслигини аниқ кўрсатади. У инсон хатти-ҳаракатларини олдиндан белгилайди, шунинг учун ҳар ким ўз ҳуқуқини ҳам, бошқалар ҳуқуқини ҳам билади.

Қонунларнинг ижтимоий ҳаётдаги роли ҳар бир соҳада яққол кўринади:
• Меҳнат соҳасида — қонун ходим ва иш берувчи ўртасидаги муносабатни тартибга солади. Ишчи ўз меҳнати эвазига ҳақ олиш ҳуқуқига эга, иш берувчи эса хавфсиз меҳнат шароитини яратишга мажбур. Бу тамойиллар “Меҳнат кодекси”да мустаҳкамланган.
• Оила соҳасида — “Оила кодекси” эр-хотин ва болаларнинг ҳуқуқларини, уларнинг ўзаро бурчларини белгилайди. Бу орқали оила ичида адолат, ҳурмат ва масъулият мустаҳкамланади.
• Давлат бошқарувида — қонун ҳокимият органларининг ваколатини аниқ белгилаб беради. Ҳар бир раҳбар фақат қонунда ёзилган доира ичида иш юритади. Бу ҳокимиятнинг суиистеъмол қилинишининг олдини олади.
• Хавфсизлик соҳасида — “Жиноят кодекси” жиноятни содир этган шахсни жазолаш орқали жамият тинчлигини сақлайди ва бошқа фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилади.

Шундай қилиб, қонун — бу фақат расмий матн эмас, балки жамият ҳаётининг “кўринмас тартиби”дир. У барча соҳаларда инсонлар ўртасидаги мувозанатни сақлаб, жамиятни барқарор ривожланишга йўналтиради.

Қонунсиз ҳаёт — тартибсиз ҳаёт демакдир. Қонун бор жойда эса тартиб, ишонч ва адолат мавжуд бўлади.

Қонунлар қанчалик мукаммал бўлмасин, агар фуқаролар уларни бажармаса қонун устуворлиги ўрнатилмайди. Шу сабабли қонунга амал қилиш ҳар бир фуқаронинг бурчи ва жамият олдидаги масъулиятидир.

Қонунга риоя қилиш — бу қўрқувдан эмас, онгли равишда, тушуниб ҳаракат қилишдир. Бундай ёндашув ҳуқуқий маданият деб аталади. Ҳуқуқий маданият — бу инсоннинг ўз ҳуқуқларини билиши, уларни ҳурмат қилиши ва бошқаларнинг ҳам ҳуқуқларини поймол қилмаслигидир.

Қонунни билган одам ўз ҳуқуқини ҳимоя қила олади, инсофсизликка йўл қўймайди, жамиятда тартиб ва ишончни мустаҳкамлайди. Шу боис ҳуқуқий маданият — бу нафақат шахсий билим, балки ҳуқуқий давлатнинг асосидир.

Қонунга ҳурмат билан қарайдиган жамият — бу адолатли, барқарор ва тараққий этувчи жамиятдир. Қонунни ҳурмат қилиш — бу давлатни, ўз халқини ва ўз келажагини ҳурмат қилиш демакдир.