Jamiyatda konstitutsiyaviy madaniyatni rivojlantirmasdan turib huquqiy davlat barpo etish mumkin emas. Biz uchun konstitutsiyaviy madaniyat nafaqat mamlakatimiz Asosiy qonunining norma va tamoyillarini bilish, balki huquqiy va ma’naviy qadriyatlar tizimi, Konstitutsiyaga hurmat munosabatida bo‘lish hamda unga muvofiq harakat qilishga tayyorlikdir. Bunday madaniyat fuqarolarning yuksak huquqiy ongini shakllantiradi, hokimiyatning qonuniyligini mustahkamlaydi va mavjud demokratik institutlarning barqarorligini ta’minlaydi.

Darhaqiqat, “konstitutsiyaviy madaniyat” atamasi hozirgi vaqtda Konstitutsiya qoidalarini amalga oshirish va davlat konstitutsiyaviy tuzumining amal qilishi bilan bog‘liq bilimlar, qadriyatlar, me’yorlar, e’tiqod va amaliyotlar majmuini anglatadi. Bu nafaqat konstitutsiyaviy va huquqiy normalarni tushunish, balki ularni kundalik hayotda hurmat qilish, shuningdek, ularga rioya qilish va ijtimoiy-siyosiy amaliyotda qo‘llashga intilishni ham o‘z ichiga oladi.

Bugun O‘zbekistonda jamoatchilik ongi tubdan o‘zgarishi jarayoni yuz bermoqda. Bunga mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, davlatimiz rahbarining uzoqni ko‘zlagan va izchil siyosati, yangilangan Konstitutsiyaning qabul qilinishi, huquqiy va demokratik institutlarni mustahkamlash borasidagi chora-tadbirlar asos bo‘lmoqda.
Rivojlanishning hozirgi bosqichining o‘ziga xos xususiyati huquqiy normalarni rasmiy idrok etishdan ularni ongli va har kuni qo‘llashga o‘tishdir. Fuqarolarning davlat boshqaruvi jarayonlariga jalb etilishi, jamiyat hayotida tashabbuskorlik ko‘rsatishi, konstitutsiyaviy mexanizmlar asosida o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishi tobora ortib bormoqda. Bu aholining huquqiy savodxonligi oshganidan, konstitutsiyaviy madaniyat asoslari mustahkamlanganidan dalolatdir.

Yangilangan Konstitutsiya nafaqat o‘zgarishlar ramzi, balki inson huquqlari himoyasini ta’minlovchi va davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini: inson qadr-qimmati, qonun ustuvorligi, erkinlik va adolatni o‘zida aks ettiruvchi haqiqiy vositaga aylandi. Shaxs barcha o‘zgarishlarning sub’ekti va ob’ekti sifatida birinchi o‘ringa chiqadi. “Yangi O‘zbekiston – 2022-2026” taraqqiyot strategiyasida belgilab berilgan “Inson sha’ni va qadr-qimmati yo‘lida” tamoyilining mazmun-mohiyati ham shundan iborat.

Ushbu strategik hujjatning asosiy maqsadlaridan biri faol fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, fuqarolarda qonunga hurmat va qonunga itoatkorlik hissini shakllantirishdan iborat. Bu yerda aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini yuksaltirish, shuningdek, davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari va ta’lim tashkilotlari o‘rtasida bu borada samarali hamkorlikni yo‘lga qo‘yish asosiy g‘oya hisoblanadi.

Shunday qilib, O‘zbekistonda jamoatchilik ongini o‘zgartirish bir martalik kampaniya emas, balki xalq va davlatning huquqiy, adolatli va demokratik jamiyat qurishga intilishini aks ettiruvchi chuqur jarayon ekanligini ko‘ramiz. Konstitutsiyaviy madaniyatni mustahkamlash ushbu tarixiy oldinga siljishning asosiy omiliga aylanmoqda.

2023-yil 30-aprel kuni o‘tkazilgan umumxalq referendumi natijasida qabul qilingan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat ijtimoiy-siyosiy va huquqiy tizimining chuqur transformatsiyasini aks ettiruvchi muhim o‘zgartirish va qo‘shimchalar mustahkamlangan. Ushbu o‘zgarishlar qonun ustuvorligini mustahkamlash, fuqarolik jamiyati rolini oshirish, inson huquq va erkinliklari ustuvorligini ta’minlashga qaratilgan keng ko‘lamli konstitutsiyaviy islohotlarning mantiqiy davomi bo‘ldi.

Yangilangan Konstitutsiyaning eng muhim yutuqlaridan biri uning matnida inson, uning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmati oliy qadriyat sifatida e’tirof etilgan ko‘p millatli O‘zbekiston xalqining irodasi mujassamlanganidir. Bunday yondashuv rasmiy huquqiy tartibga solishdan konstitutsiyaviy qurilishning qadriyatlarga yo‘naltirilgan modeliga o‘tishni aks ettiradi, bunda shaxs davlat siyosatining asosiy sub’ekti va ob’ekti sifatida birinchi o‘ringa chiqadi.

Konstitutsiyada davlat va jamiyat taraqqiyotining mafkuraviy va qadriyatlar yo‘nalishlari belgilab berildi, shu jumladan:
O‘zbekiston Respublikasi suverenitetini milliy mustaqillikning asosi sifatida tan olish;
davlat hokimiyatining barcha boshqa vazifalaridan inson huquq va erkinliklari ustuvorligi;
demokratiya, ijtimoiy adolat, tenglik, birdamlik va qonuniylik tamoyillariga sodiqlik;
milliy totuvlikni, millatlararo va konfessiyalararo tinchlikni mustahkamlash;
milliy, ijtimoiy va diniy mansubligidan qat’i nazar, har bir fuqaroning munosib va farovon hayotini ta’minlash;
jahon hamjamiyati, ayniqsa, qo‘shni davlatlar bilan do‘stona va o‘zaro manfaatli aloqalarni mustahkamlashga intilish.

Konstitutsiyaviy rivojlanish hozirgi bosqichining asosiy maqsad va vazifalarini ifodalovchi yangilangan Konstitutsiyaning muqaddimasi alohida ahamiyatga ega. Unda O‘zbekiston Respublikasining inson huquq va erkinliklari, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya va qonuniylik tamoyillariga sodiqligi ta’kidlangan, ochiq, adolatli va insonparvar jamiyat qurish intilishi ifodalangan.

Shunday qilib, Konstitutsiyaning yangi tahriri nafaqat institutsional o‘zgarishlarni qayd etdi, balki davlat va fuqarolar o‘rtasidagi yangi ijtimoiy shartnomani aks etib, u o‘zaro munosabatlarning asosini qonunga hurmat, inson huquqlarini himoya qilish va mamlakatimizning Asosiy qonuni sifatida Konstitutsiyaning ustunligini ta’minlashdan iborat.
Ko‘rib turganimizdek, Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2023-yilda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahririni qabul qilish bo‘yicha umumxalq referendumining o‘tkazilgani nafaqat muhim siyosiy-huquqiy voqea, balki milliy huquqiy o‘z-o‘zini anglash hissi tiklanishining chuqur ramzi bo‘ldi. Ushbu hujjat jamiyatning davlat keyingi rivojlanishi vektorini belgilovchi istiqbolli qarorlarni qabul qilishda ishtirok etishga tayyorligidan dalolat beradi.

Yangi Konstitutsiya loyihasini muhokama qilish jarayonini eslasak, u umumxalq, ochiq va inklyuziv xususiyatga ega edi. Millionlab fuqarolar Konstitutsiyaviy komissiyaga yuborilgan jamoatchilik muhokamalari, muhokamalar, taklif va murojaatlar orqali o‘z faol pozitsiyasini bildirdi. Huquqiy forumlar, debatlar, media loyihalari va fuqarolik tashabbuslarida ishtirok etgan yoshlar – talabalar, huquqshunoslar, jamoatchilik faollarining jalb etilganligi, ayniqsa, e’tiborga molik bo‘ldi. Bularning barchasi O‘zbekistonda yangi huquqiy jamoa – huquqiy millat shakllanayotganidan, Konstitutsiyamiz nafaqat huquqiy hujjat, balki asosiy hayotiy qo‘llanmaga aylanib borayotganidan dalolatdir.

2023-yilgi referendum nafaqat Konstitutsiyani yangilash hujjati, balki huquqiy davlatning eng muhim elementi sifatida konstitutsiyaviy madaniyatni rivojlantirishga kuchli turtki bo‘ldi. Unda o‘zbek jamiyati o‘z tarixining yangi bosqichi – davlat boshqaruvida ongli ishtirok etish, qonunni hurmat qilish va umumiy kelajak uchun mas’ul bo‘lish bosqichiga qadam qo‘yayotganini namoyon etdi.

Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida aks etgan inson huquq va erkinliklarining deyarli butun doirasini hamda milliy huquq tizimi yutuqlarini mustahkamlab qo‘ydi. Asosiy qonunda inson huquqlarining tabiiy mohiyati e’lon qilinib, “inson huquq va erkinliklari har kimga tug‘ilganidan boshlab tegishli bo‘ladi”, “bevosita amal qiladi”, “yashash huquqi har bir insonning ajralmas huquqidir va u qonun bilan muhofaza qilinadi” degan normalar mustahkamlangan. Ushbu normalar milliy qonunchilik tizimida asosiy hisoblanib, inson huquqlari sohasidagi davlat siyosatining negizidir.

Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining15-moddasida “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatning butun hududida oliy yuridik kuchga ega, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladi va yagona huquqiy makonning asosini tashkil etadi,” deb belgilab qo‘yilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining “to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi” normasi ma’nosi uning qoidalariga aniqlik kirituvchi va rivojlantiruvchi normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan yoki yo‘qligidan qat’i nazar, hech qanday shartlarsiz amalga oshirilishi lozimligini bildiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan mamlakatimizda milliy sud-huquq tizimini keng qamrovli isloh qilish amalga oshirilmoqda. Bu fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini amalda va samarali himoya qilishni ta’minlash, sudyalar hamjamiyatining rolini oshirish, shuningdek, qonun ustuvorligi prinsipiga so‘zsiz rioya etishga asoslanadi.

Sud hokimiyati tizimida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi alohida o‘rin egallaydi. U nafaqat normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga muvofiqligini nazorat qiladi, balki davlat organlarining huquqiy xulq-atvori bo‘yicha yo‘riqnomalarni shakllantiradi, huquqiy ishonchlilikni oshirishga, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga, asosiy huquqiy hujjat sifatida Konstitutsiyaga ishonchni mustahkamlashga ko‘maklashadi.

Fuqarolarning faol ishtirokisiz, rivojlangan fuqarolik jamiyatisiz to‘laqonli va barqaror konstitutsiyaviy madaniyatni shakllantirish mumkin emas. Huquqiy davlat qurish sharoitida fuqarolik jamiyati eng muhim vazifalarni – hokimiyat organlarining harakatlari ustidan jamoatchilik nazoratidan tortib, ijtimoiy ahamiyatga ega qarorlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok etishgacha bo‘lgan vazifalarni bajaradi.

Ushbu ishlarning muhim yo‘nalishi aholining huquqiy savodxonligi va madaniyatini shakllantirishda mahalla institutining rolini kuchaytirishdan iborat. Bu yo‘nalish ta’lim muassasalarida huquqiy ta’limni faollashtirish bilan birga strategik vazifa sifatida belgilangan. Amaliy chora-tadbirlar orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: har hafta huquqiy axborot kunlarini o‘tkazish, sayyor sud majlislarini tashkil etish, ta’lim muassasalarida ham, fuqarolarning yig‘inlarida (mahallalarda) ham mamlakatimizning taniqli huquqshunos olimlari bilan ochiq muloqot va uchrashuvlar o‘tkazish.

Bundan tashqari, barqaror huquqiy davlat asosi sifatida aholining barcha toifalarida yuqori darajada huquqiy ong shakllantirishga qaratilgan davlat xizmatchilarining huquqiy madaniyatini oshirish bo‘yicha doimiy ishlar tartibi tasdiqlandi.

Konstitutsiyaviy madaniyat jamiyat, shaxs va davlat organlarining Konstitutsiyaga munosabatini, shuningdek, uning normalari, tamoyillari va qadriyatlarining jamiyat va davlat hayotiga tatbiq etish darajasini aks etuvchi huquqiy madaniyatning ajralmas qismidir. Uni yuqoridan tatbiq etib bo‘lmaydi – u davlat, fuqarolik jamiyati, ta’lim tizimi va fuqarolarning birgalikdagi sa’y-harakatlari natijasi sifatida shakllanadi.

Bu o‘ziga xos jamoat shartnomasi bo‘lib, uning doirasida har bir kishi nafaqat o‘z huquqlarini biladi, balki jamiyat va qonun oldidagi mas’uliyatini ham anglaydi. Shu bois, ayniqsa, yoshlar o‘rtasida zamonaviy hamda qulay formatlar – interfaol o‘yinlar va bahs-munozaralardan tortib multimedia ta’lim dasturlarigacha bo‘lgan huquqiy ta’limni to‘xtatmaslik nihoyatda muhimdir. Yangi avlodda qonunga ongli va hurmat munosabatini shakllantirib, Konstitutsiya tarixi va mazmuni haqida sodda va tushunarli tilda hikoya qilish zarur. Busiz chinakam kuchli va adolatli huquqiy davlat barpo etib bo‘lmaydi.

Mustaqil O‘zbekiston tarixidagi noyob strategik hujjat – Prezidentimiz tashabbusi bilan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish konsepsiyasi qonunchilikdagi muhim yangiliklardandir. Unda davlat, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi yaqin hamkorlik orqali aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirishning asosiy yo‘nalishlari va ustuvor vazifalari belgilab berilgan.

Huquqiy tarbiyani jamiyatning asosiy bo‘g‘ini sifatida oiladan boshlash kerakligi alohida ta’kidlangan. Voyaga yetmaganlarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish, ularning jamiyatdagi asosiy xulq-atvor normalari haqidagi tushunchalarini shakllantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida belgilangan.

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 56-moddasida huquqiy ong va huquqiy madaniyat masalalarining konstitutsiyaviy mustahkamlanganini ham ta’kidlash lozim. Unda Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning mavjud shakllari hamda vositalarini to‘ldiradi, fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga va inson huquqlari madaniyatini yuksaltirishga ko‘maklashishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatib o‘tilgan.

Bunday institutlar sirasiga quyidagilar kiradi:
Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman), Bolalar huquqlari bo‘yicha vakil;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil (Biznes-ombudsman);
Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi.

Ularning faoliyati inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni hisobga olgan holda tashkil etilgan bo‘lib, yuridik yordam olish imkoniyatlarini ta’minlash va fuqarolarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan.

Shunday qilib, O‘zbekiston huquqiy, adolatli va Konstitutsiyaga hurmatga asoslangan davlatni shakllantirish sari dadil bormoqda. Bunda konstitutsiyaviy madaniyat ijtimoiy-siyosiy ongning ajralmas qismiga aylanmoqda.

Konstitutsiya ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha jabhalarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llanilar ekan, xalq uning hayotbaxsh kuchini his eta oladi.
Konstitutsiyaviy madaniyatni shakllantirish va mustahkamlash O‘zbekistonning huquqiy davlat qurish yo‘lidagi strategik vazifasidir. Bu butun jamiyatni, shu jumladan, ma’rifat, huquqni qo‘llash va fuqarolar ishtirokini qamrab oluvchi jarayondir.

Konstitutsiyani hurmat qilish, uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi va fuqarolik jamiyatining huquqiy jarayonlarga faol jalb etilishi sharoitidagina barqaror, adolatli va demokratik davlat barpo etish mumkin.

Yangi O‘zbekistonning Asosiy qonuni mamlakatimiz taraqqiyotining yangi davrini ochib beradi.

Konstitutsiya uchinchi Renessans davrining asosiy huquqiy poydevoridir. Uni amalga oshirish uchun nafaqat siyosiy iroda, balki har bir fuqarodan mas’uliyat ham talab etiladi.
Konstitutsiyaviy madaniyat qonun, adolat va inson qadr-qimmati asosida qurilgan mamlakat kelajagi poydevoridir.

Akmal Raxmanov,
Konstitutsiyaviy sud sudyasi,
yuridik fanlari nomzodi.
Saidbek Azimov,
Konstitutsiyaviy sudi eksperti,
2-darajali adliya maslahatchisi.
O‘zA