Жамиятда конституциявий маданиятни ривожлантирмасдан туриб ҳуқуқий давлат барпо этиш мумкин эмас. Биз учун конституциявий маданият нафақат мамлакатимиз Aсосий қонунининг норма ва тамойилларини билиш, балки ҳуқуқий ва маънавий қадриятлар тизими, Конституцияга ҳурмат муносабатида бўлиш ҳамда унга мувофиқ ҳаракат қилишга тайёрликдир. Бундай маданият фуқароларнинг юксак ҳуқуқий онгини шакллантиради, ҳокимиятнинг қонунийлигини мустаҳкамлайди ва мавжуд демократик институтларнинг барқарорлигини таъминлайди.

Дарҳақиқат, “конституциявий маданият” атамаси ҳозирги вақтда Конституция қоидаларини амалга ошириш ва давлат конституциявий тузумининг амал қилиши билан боғлиқ билимлар, қадриятлар, меъёрлар, эътиқод ва амалиётлар мажмуини англатади. Бу нафақат конституциявий ва ҳуқуқий нормаларни тушуниш, балки уларни кундалик ҳаётда ҳурмат қилиш, шунингдек, уларга риоя қилиш ва ижтимоий-сиёсий амалиётда қўллашга интилишни ҳам ўз ичига олади.

Бугун Ўзбекистонда жамоатчилик онги тубдан ўзгариши жараёни юз бермоқда. Бунга мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, давлатимиз раҳбарининг узоқни кўзлаган ва изчил сиёсати, янгиланган Конституциянинг қабул қилиниши, ҳуқуқий ва демократик институтларни мустаҳкамлаш борасидаги чора-тадбирлар асос бўлмоқда.

Ривожланишнинг ҳозирги босқичининг ўзига хос хусусияти ҳуқуқий нормаларни расмий идрок этишдан уларни онгли ва ҳар куни қўллашга ўтишдир. Фуқароларнинг давлат бошқаруви жараёнларига жалб этилиши, жамият ҳаётида ташаббускорлик кўрсатиши, конституциявий механизмлар асосида ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиши тобора ортиб бормоқда. Бу аҳолининг ҳуқуқий саводхонлиги ошганидан, конституциявий маданият асослари мустаҳкамланганидан далолатдир.

Янгиланган Конституция нафақат ўзгаришлар рамзи, балки инсон ҳуқуқлари ҳимоясини таъминловчи ва давлат сиёсатининг устувор йўналишларини: инсон қадр-қиммати, қонун устуворлиги, эркинлик ва адолатни ўзида акс эттирувчи ҳақиқий воситага айланди. Шахс барча ўзгаришларнинг субъекти ва объекти сифатида биринчи ўринга чиқади. “Янги Ўзбекистон – 2022-2026” тараққиёт стратегиясида белгилаб берилган “Инсон шаъни ва қадр-қиммати йўлида” тамойилининг мазмун-моҳияти ҳам шундан иборат.

Ушбу стратегик ҳужжатнинг асосий мақсадларидан бири фаол фуқаролик жамиятини ривожлантириш, фуқароларда қонунга ҳурмат ва қонунга итоаткорлик ҳиссини шакллантиришдан иборат. Бу ерда аҳолининг ҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий онгини юксалтириш, шунингдек, давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари, оммавий ахборот воситалари ва таълим ташкилотлари ўртасида бу борада самарали ҳамкорликни йўлга қўйиш асосий ғоя ҳисобланади.

Шундай қилиб, Ўзбекистонда жамоатчилик онгини ўзгартириш бир марталик кампания эмас, балки халқ ва давлатнинг ҳуқуқий, адолатли ва демократик жамият қуришга интилишини акс эттирувчи чуқур жараён эканлигини кўрамиз. Конституциявий маданиятни мустаҳкамлаш ушбу тарихий олдинга силжишнинг асосий омилига айланмоқда.

2023 йил 30 апрель куни ўтказилган умумхалқ референдуми натижасида қабул қилинган янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида давлат ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий тизимининг чуқур трансформациясини акс эттирувчи муҳим ўзгартириш ва қўшимчалар мустаҳкамланган. Ушбу ўзгаришлар қонун устуворлигини мустаҳкамлаш, фуқаролик жамияти ролини ошириш, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлигини таъминлашга қаратилган кенг кўламли конституциявий ислоҳотларнинг мантиқий давоми бўлди.

Янгиланган Конституциянинг энг муҳим ютуқларидан бири унинг матнида инсон, унинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қиммати олий қадрият сифатида эътироф этилган кўп миллатли Ўзбекистон халқининг иродаси мужассамланганидир. Бундай ёндашув расмий ҳуқуқий тартибга солишдан конституциявий қурилишнинг қадриятларга йўналтирилган моделига ўтишни акс эттиради, бунда шахс давлат сиёсатининг асосий субъекти ва объекти сифатида биринчи ўринга чиқади.

Конституцияда давлат ва жамият тараққиётининг мафкуравий ва қадриятлар йўналишлари белгилаб берилди, шу жумладан:
Ўзбекистон Республикаси суверенитетини миллий мустақилликнинг асоси сифатида тан олиш;
давлат ҳокимиятининг барча бошқа вазифаларидан инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлиги;
демократия, ижтимоий адолат, тенглик, бирдамлик ва қонунийлик тамойилларига содиқлик;
миллий тотувликни, миллатлараро ва конфессиялараро тинчликни мустаҳкамлаш;
миллий, ижтимоий ва диний мансублигидан қатъи назар, ҳар бир фуқаронинг муносиб ва фаровон ҳаётини таъминлаш;
жаҳон ҳамжамияти, айниқса, қўшни давлатлар билан дўстона ва ўзаро манфаатли алоқаларни мустаҳкамлашга интилиш.

Конституциявий ривожланиш ҳозирги босқичининг асосий мақсад ва вазифаларини ифодаловчи янгиланган Конституциянинг муқаддимаси алоҳида аҳамиятга эга. Унда Ўзбекистон Республикасининг инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, миллий ва умуминсоний қадриятлар, демократия ва қонунийлик тамойилларига содиқлиги таъкидланган, очиқ, адолатли ва инсонпарвар жамият қуриш интилиши ифодаланган.

Шундай қилиб, Конституциянинг янги таҳрири нафақат институционал ўзгаришларни қайд этди, балки давлат ва фуқаролар ўртасидаги янги ижтимоий шартномани акс этиб, у ўзаро муносабатларнинг асосини қонунга ҳурмат, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва мамлакатимизнинг Aсосий қонуни сифатида Конституциянинг устунлигини таъминлашдан иборат.

Кўриб турганимиздек, Президент Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан 2023 йилда Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг янги таҳририни қабул қилиш бўйича умумхалқ референдумининг ўтказилгани нафақат муҳим сиёсий-ҳуқуқий воқеа, балки миллий ҳуқуқий ўз-ўзини англаш ҳисси тикланишининг чуқур рамзи бўлди. Ушбу ҳужжат жамиятнинг давлат кейинги ривожланиши векторини белгиловчи истиқболли қарорларни қабул қилишда иштирок этишга тайёрлигидан далолат беради.

Янги Конституция лойиҳасини муҳокама қилиш жараёнини эсласак, у умумхалқ, очиқ ва инклюзив хусусиятга эга эди. Миллионлаб фуқаролар Конституциявий комиссияга юборилган жамоатчилик муҳокамалари, муҳокамалар, таклиф ва мурожаатлар орқали ўз фаол позициясини билдирди. Ҳуқуқий форумлар, дебатлар, медиа лойиҳалари ва фуқаролик ташаббусларида иштирок этган ёшлар – талабалар, ҳуқуқшунослар, жамоатчилик фаолларининг жалб этилганлиги, айниқса, эътиборга молик бўлди. Буларнинг барчаси Ўзбекистонда янги ҳуқуқий жамоа – ҳуқуқий миллат шаклланаётганидан, Конституциямиз нафақат ҳуқуқий ҳужжат, балки асосий ҳаётий қўлланмага айланиб бораётганидан далолатдир.

2023 йилги референдум нафақат Конституцияни янгилаш ҳужжати, балки ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим элементи сифатида конституциявий маданиятни ривожлантиришга кучли туртки бўлди. Унда ўзбек жамияти ўз тарихининг янги босқичи – давлат бошқарувида онгли иштирок этиш, қонунни ҳурмат қилиш ва умумий келажак учун масъул бўлиш босқичига қадам қўяётганини намоён этди.

Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида акс этган инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг деярли бутун доирасини ҳамда миллий ҳуқуқ тизими ютуқларини мустаҳкамлаб қўйди. Aсосий қонунда инсон ҳуқуқларининг табиий моҳияти эълон қилиниб, “инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳар кимга туғилганидан бошлаб тегишли бўлади”, “бевосита амал қилади”, “яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас ҳуқуқидир ва у қонун билан муҳофаза қилинади” деган нормалар мустаҳкамланган. Ушбу нормалар миллий қонунчилик тизимида асосий ҳисобланиб, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги давлат сиёсатининг негизидир.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг15-моддасида “Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатнинг бутун ҳудудида олий юридик кучга эга, тўғридан-тўғри амал қилади ва ягона ҳуқуқий маконнинг асосини ташкил этади,” деб белгилаб қўйилган.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг “тўғридан-тўғри амал қилиши” нормаси маъноси унинг қоидаларига аниқлик киритувчи ва ривожлантирувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган ёки йўқлигидан қатъи назар, ҳеч қандай шартларсиз амалга оширилиши лозимлигини билдиради.
Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси билан мамлакатимизда миллий суд-ҳуқуқ тизимини кенг қамровли ислоҳ қилиш амалга оширилмоқда. Бу фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини амалда ва самарали ҳимоя қилишни таъминлаш, судьялар ҳамжамиятининг ролини ошириш, шунингдек, қонун устуворлиги принципига сўзсиз риоя этишга асосланади.

Суд ҳокимияти тизимида Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди алоҳида ўрин эгаллайди. У нафақат норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг Конституцияга мувофиқлигини назорат қилади, балки давлат органларининг ҳуқуқий хулқ-атвори бўйича йўриқномаларни шакллантиради, ҳуқуқий ишончлиликни оширишга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга, асосий ҳуқуқий ҳужжат сифатида Конституцияга ишончни мустаҳкамлашга кўмаклашади.

Фуқароларнинг фаол иштирокисиз, ривожланган фуқаролик жамиятисиз тўлақонли ва барқарор конституциявий маданиятни шакллантириш мумкин эмас. Ҳуқуқий давлат қуриш шароитида фуқаролик жамияти энг муҳим вазифаларни – ҳокимият органларининг ҳаракатлари устидан жамоатчилик назоратидан тортиб, ижтимоий аҳамиятга эга қарорларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда иштирок этишгача бўлган вазифаларни бажаради.

Ушбу ишларнинг муҳим йўналиши аҳолининг ҳуқуқий саводхонлиги ва маданиятини шакллантиришда маҳалла институтининг ролини кучайтиришдан иборат. Бу йўналиш таълим муассасаларида ҳуқуқий таълимни фаоллаштириш билан бирга стратегик вазифа сифатида белгиланган. Aмалий чора-тадбирлар орасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: ҳар ҳафта ҳуқуқий ахборот кунларини ўтказиш, сайёр суд мажлисларини ташкил этиш, таълим муассасаларида ҳам, фуқароларнинг йиғинларида (маҳаллаларда) ҳам мамлакатимизнинг таниқли ҳуқуқшунос олимлари билан очиқ мулоқот ва учрашувлар ўтказиш.

Бундан ташқари, барқарор ҳуқуқий давлат асоси сифатида аҳолининг барча тоифаларида юқори даражада ҳуқуқий онг шакллантиришга қаратилган давлат хизматчиларининг ҳуқуқий маданиятини ошириш бўйича доимий ишлар тартиби тасдиқланди.

Конституциявий маданият жамият, шахс ва давлат органларининг Конституцияга муносабатини, шунингдек, унинг нормалари, тамойиллари ва қадриятларининг жамият ва давлат ҳаётига татбиқ этиш даражасини акс этувчи ҳуқуқий маданиятнинг ажралмас қисмидир. Уни юқоридан татбиқ этиб бўлмайди – у давлат, фуқаролик жамияти, таълим тизими ва фуқароларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари натижаси сифатида шаклланади.

Бу ўзига хос жамоат шартномаси бўлиб, унинг доирасида ҳар бир киши нафақат ўз ҳуқуқларини билади, балки жамият ва қонун олдидаги масъулиятини ҳам англайди. Шу боис, айниқса, ёшлар ўртасида замонавий ҳамда қулай форматлар – интерфаол ўйинлар ва баҳс-мунозаралардан тортиб мультимедиа таълим дастурларигача бўлган ҳуқуқий таълимни тўхтатмаслик ниҳоятда муҳимдир. Янги авлодда қонунга онгли ва ҳурмат муносабатини шакллантириб, Конституция тарихи ва мазмуни ҳақида содда ва тушунарли тилда ҳикоя қилиш зарур. Бусиз чинакам кучли ва адолатли ҳуқуқий давлат барпо этиб бўлмайди.

Мустақил Ўзбекистон тарихидаги ноёб стратегик ҳужжат – Президентимиз ташаббуси билан ишлаб чиқилган ва тасдиқланган Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш концепцияси қонунчиликдаги муҳим янгиликлардандир. Унда давлат, шахс ва жамият ўртасидаги яқин ҳамкорлик орқали аҳолининг ҳуқуқий маданиятини юксалтиришнинг асосий йўналишлари ва устувор вазифалари белгилаб берилган.

Ҳуқуқий тарбияни жамиятнинг асосий бўғини сифатида оиладан бошлаш кераклиги алоҳида таъкидланган. Вояга етмаганларнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, уларнинг жамиятдаги асосий хулқ-атвор нормалари ҳақидаги тушунчаларини шакллантириш давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида белгиланган.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 56-моддасида ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданият масалаларининг конституциявий мустаҳкамланганини ҳам таъкидлаш лозим. Унда Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг мавжуд шакллари ҳамда воситаларини тўлдиради, фуқаролик жамиятини ривожлантиришга ва инсон ҳуқуқлари маданиятини юксалтиришга кўмаклашиши тўғридан-тўғри кўрсатиб ўтилган.

Бундай институтлар сирасига қуйидагилар киради:
Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман), Болалар ҳуқуқлари бўйича вакил;
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил (Бизнес-омбудсман);
Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази.

Уларнинг фаолияти инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро стандартларни ҳисобга олган ҳолда ташкил этилган бўлиб, юридик ёрдам олиш имкониятларини таъминлаш ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган.

Шундай қилиб, Ўзбекистон ҳуқуқий, адолатли ва Конституцияга ҳурматга асосланган давлатни шакллантириш сари дадил бормоқда. Бунда конституциявий маданият ижтимоий-сиёсий онгнинг ажралмас қисмига айланмоқда.

Конституция ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг барча жабҳаларида тўғридан-тўғри қўлланилар экан, халқ унинг ҳаётбахш кучини ҳис эта олади.
Конституциявий маданиятни шакллантириш ва мустаҳкамлаш Ўзбекистоннинг ҳуқуқий давлат қуриш йўлидаги стратегик вазифасидир. Бу бутун жамиятни, шу жумладан, маърифат, ҳуқуқни қўллаш ва фуқаролар иштирокини қамраб олувчи жараёндир.

Конституцияни ҳурмат қилиш, унинг тўғридан-тўғри амал қилиши ва фуқаролик жамиятининг ҳуқуқий жараёнларга фаол жалб этилиши шароитидагина барқарор, адолатли ва демократик давлат барпо этиш мумкин.

Янги Ўзбекистоннинг Aсосий қонуни мамлакатимиз тараққиётининг янги даврини очиб беради.
Конституция учинчи Ренессанс даврининг асосий ҳуқуқий пойдеворидир. Уни амалга ошириш учун нафақат сиёсий ирода, балки ҳар бир фуқародан масъулият ҳам талаб этилади.

Конституциявий маданият қонун, адолат ва инсон қадр-қиммати асосида қурилган мамлакат келажаги пойдеворидир.

Акмал Рахманов,
Конституциявий суд судьяси,
юридик фанлари номзоди.
Саидбек Азимов,
Конституциявий суди эксперти,
2-даражали адлия маслаҳатчиси.
ЎзА