Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг муқаддимасида Ўзбекистон халқи ҳуқуқий давлат барпо этишни кўзлагани қайд қилинган. Ҳуқуқий давлатнинг муҳим ва ажралмас белгиси - бу қонун устуворлиги ҳисобланади.

Қонун устуворлиги халқ ҳокимияти ва инсон ҳуқуқлари тушунчалари билан бевосита боғлиқ принципдир. Чунки халқ ҳокимияти деганда фуқароларнинг қарорлар қабул қилиш жараёнида бевосита ёки билвосита иштирок этиш ҳуқуқи тушунилади. Шу маънода халқ иродасининг ифодаси бўлган, фуқароларнинг парламентга сайлаб қўйган вакиллари орқали ёки ўзлари томонидан бевосита референдум орқали қабул қилинган қонунлар халқ ҳокимиятчилигининг натижаси, мажозий қилиб айтганда, меваси ҳисобланади. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қонунлар воситасида ҳаётга жорий этилади, аслида қонунларнинг пировард мақсади ҳам инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишдан иборатдир.

Халқаро ҳужжатларда қонун устуворлигининг асосий элементлари сифатида қонун ижодкорлигини шаффоф, ҳисобдорлик ва демократик жараённи қамраб олган қонунийликка асосланиши; ҳуқуқий аниқлиқ; ўзбошимчаликнинг тақиқланганлиги; мустақил ва холис одил судловнинг очиқлиги; шунингдек маъмурий ҳужжатлар устидан суд назоратининг ўрнатилганлиги; инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ва камситмаслик ҳамда қонун олдида тенглик ҳисобланади.

Мамлакатимизда қонун устуворлигини таъминлашнинг зарур норматив-ҳуқуқий ва ташкилий институционал асослари шакллантирилган.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг III боби «Конституция ва қонуннинг устунлиги» деб номланиб, мазкур боб Конституциямизнинг Асосий принциплар бўлимида жойлашган. Назариядан маълумки, принцип деганда раҳбарий қоидалар назарда тутилади. Агар Конституциянинг бошқа бўлимлари ўртасида қандайдир тушунмовчилик келиб чиқадиган бўлса, масала назарияга кўра асосий принципларга таянилиб ҳал қилиниши керак. Шу маънода қонун устуворлигининг Асосий принциплар бўлимида жойлаштирилганлиги мамлакатимизда мазкур принципга алоҳида аҳамият берилганидан далолатдир.

Конституциянинг мазкур бобидаги ҳамда бошқа нормаларида мустаҳкамланган қоидаларни таҳлил қилиш қуйидаги фикрларни келтириб чиқаради: биринчидан, Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Иккинчидан, давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Учинчидан, бирорта ҳам қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас.

“Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси олий юридик кучга эгалиги, қонуности ҳужжатлар қонун асосида ва уни ижро этиш учун қабул қилиниши, қонунлар энг муҳим ва барқарор ижтимоий муносабатларни тартибга солиши, норматив-ҳуқуқий ҳужжат ўзига нисбатан юқори юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ бўлиши шартлиги, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасида тафовут бўлган тақдирда, юқори юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжат қўлланилиши кабилар белгилаб қўйилган.

Бундан ташқари мамлакатимизда қонунийлик ва қонун устуворлигини таъминлашнинг ташкилий-ҳуқуқий асослари ҳам яратилган. Авваламбор бу Ўзбекистон Республикасининг Президенти фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига риоя этилишининг кафили ҳисобланиши, қонунларнинг бажарилиши устидан парламент, жамоатчилик ва идоравий ҳамда адлия органларининг назорати ўрнатилганлиги, Конституциявий суд қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга қанчалик мослигига доир ишларни кўриши, суднинг фаолияти қонун устуворлигини таъминлашга қаратилганлиги, ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланганлиги, қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан прокурорлик назорати мустаҳкамланганлиги, ташкилотларда юридик хизматлар фаолияти йўлга қўйилганлиги кабиларда бевосита намоён бўлади.

Қонунчилигимизда ҳуқуқий экспертиза, қонун ҳужжатларини таъсирини баҳолаш тизими, мониторинг, идоравий ҳужжатларни рўйхатдан ўтказиш каби ҳуқуқий воситалар ҳам белгиланган бўлиб, булар ҳам қонунийлик ва қонун устуворлигини таъминлашнинг муҳим элементларини ташкил этади.

Кўплаб қонунларда қонун устуворлиги, қонунийликни таъминлаш фаолиятнинг асосий принциплари, вазифалари сифатида кўрсатиб ўтилган. Масалан, “Ички ишлар органлари тўғрисида”ги Қонуннинг 2-моддасида ички ишлар органларининг асосий вазифаларидан бири сифатида қонун устуворлигини таъминлаш келтирилган. Мазкур Қонуннинг 6-моддасида ички ишлар органлари ходимлари ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, ушбу Қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари талабларига аниқ риоя этиши ҳамда уларни бажариши шарт. Қонунларни аниқ бажаришдан ва уларга риоя қилишдан ҳар қандай чекиниш, қандай сабабларга кўра юз берганидан қатъи назар, қонунийликни бузиш ҳисобланади ва белгиланган жавобгарликка сабаб бўлади. Ички ишлар органларининг ходимлари хизмат мажбуриятларини бажариш чоғидаги ўзининг қонунга хилоф хатти-ҳаракатларини (ҳаракатсизлигини) оқлаш учун хизмат манфаатларини, иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқликни, юқори турувчи мансабдор шахсларнинг қонунга хилоф талаблари, буйруқлари ва фармойишларини ёки қонунга мувофиқ бўлмаган бошқа бирор-бир ҳолатни рўкач қилиши мумкин эмас. Ички ишлар органларининг ходимларига кимнидир ғайриқонуний ҳаракатларни содир этишга бевосита ёки билвосита қизиқтириш, кўндириш, ундаш тақиқланади – деб белгиланган.

“Прокуратура тўғрисида”ги Қонуннинг 2-моддасида прокуратура органларининг асосий вазифаларидан бири сифатида қонун устуворлигини таъминлаш, қонунийликни мустаҳкамлаш белгилаб ўтилган. Мазкур қонуннинг 5-моддасида қонунларни аниқ бажариш ва уларга риоя этишдан ҳар қандай чекиниш, қандай асосларга кўра қилинишидан қатъи назар, қонунийликни бузиш деб ҳисобланади ва белгиланган жавобгарликка сабаб бўлади – деб қайд этилган.

Прокуратура органларининг мамлакатда қонун устуворлиги ва қонунийликни таъминлаш бўйича ишининг самарадорлигини ошириш мақсадида Олий Мажлис палаталари томонидан Сенатнинг прокуратура органлари фаолияти устидан назорат қилувчи комиссияси “Парламент назорати тўғрисида”ги Қонуннинг 19-моддасида мустаҳкамланган.

Адлия вазирлиги тўғрисидаги низомнинг 7-бандида қонун устуворлигини таъминлашга йўналтирилган жамият ва давлат қурилиши соҳасида норма ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш амалиёти соҳасида ягона давлат сиёсатини изчил амалга ошириш вазирликнинг асосий вазифалари ва фаолият йўналишларидан бири сифатида белгилаб берилган.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 19 январдаги «Юридик хизмат фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-2733-сонли Қарорининг 1-бандида давлат органлари ва ташкилотлари юридик хизматлари фаолиятининг асосий йўналишларидан бири этиб давлат органлари ва ташкилотларининг ҳуқуқни қўллаш фаолиятида қонун устуворлиги ва қонунийликни таъминлашни ташкил этиш белгиланган.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 1 майдаги «Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Юридик хизмат фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2017 йил 19 январдаги ПҚ-2733-сон қарорини амалга ошириш чора-тадбирлари ҳақида»ги Қарорида давлат органлари ва ташкилотлари ҳамда уларнинг таркибий ва ҳудудий бўлинмалари раҳбарларига ҳар йили кўрсатиб ўтилган органлар ва ташкилотлар фаолиятида қонун устуворлиги ва қонунийликни таъминлаш бўйича ишлар тўғрисида юридик хизматнинг ҳисоботини эшитиш бўйича шахсий жавобгарлик юкланган.

Бундан ташқари, қонун устуворлигини нафақат давлат органларида, балки ҳар бир маҳаллада таъминлаш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 2014 йил 4 мартдаги қарори билан тасдиқланган Фуқаролар йиғинининг «Маҳалла посбони» жамоатчилик тузилмаси тўғрисида низомда жамоатчилик тузилмаси аъзоларининг тегишли ҳудудда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари билан ҳамкорликда қонун устуворлигини таъминлаш, жамиятда юриш-туриш қоидаларига ва ахлоқ-одоб мезонларига риоя қилинишини, ҳудудда тартиб ўрнатишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларига кўмаклашиш вазифасини бажаришлари қайд этилган.

Қонун устуворлигини таъминлаш билан боғлиқ вазифалар 2017 йил 7 февралдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-4947-сонли Фармони билан тасдиқланган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида муҳим масалалардан бири сифатида кўрсатиб ўтилган.

Қонун устуворлиги шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини монеъликсиз амалга ошириш, ўз ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари қонунан кафолатланганлиги туфайли тинч, осойишта, хотиржам, ҳеч қандай ташқи таъсирлардан, зўравонлик ва ўзбошимчаликдан қўрқмай яшаш имкониятини беради.

Қонун устуворлиги шунингдек шахсга унинг учун мажбурий бўлган мазкур ҳужжатларни қабул қилиш жараёнида унинг ўзи ёки сайлаб қўйган вакиллари орқали иштирок этиш, давлат бошқарувига таъсир ўтказиш, давлат органларининг фаолияти устидан жамоатчилик назоратини амалга ошириш, ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқини таъминлайди.

Агар жамиятда қонун устуворлиги таъминланмаса одамларда нафақат бугунги, балки эртанги кунига ҳам ишонч йўқолади, адолат, тенглик, эркинликка риоя қилинмайди. Қонун устуворлиги таъминланмаган жамиятда иқтисод ҳам ривожланмайди, иқтисодий ислоҳотлар ҳам самара бермайди. Чунки ҳеч ким қонун ишламаган жойга ўз мулкини, самоясини киритишни ҳохламайди.

Қонун устувор бўлган давлатда эркинлик, адолат, тенглик кафолатланади, ҳокимиятнинг шахсга таъсири чегараланади, инсон ҳуқуқлари ҳимояланади, мулк ҳуқуқига риоя қилинади, одил судлов мустақил бўлиб, самарали амалга оширилади.

Шунинг учун ҳам турли халқаро ташкилотлар, тадқиқот марказлари томонидан тузиладиган рейтингларда қонун устуворлигига алоҳида эътибор қаратилади. Жумаладан The World Justice Project халқаро ноҳукумат ташкилоти дунё бўйича ҳар йили махсус “Қонун устуворлиги индекси юритади. “Трансформация индекси”, “Бертельсман халқаро фонди”, Жаҳон банки томонидан юритиладиган Давлат бошқаруви сифати индексларида қонун устуворлиги фаровонликни таъминловчи кўрсаткичлардан бири сифатида қайд этилади.

Қонун устуворлигини таъминлашда ташкил этилаётган маъмурий судлар, қабул қилиниши режалаштирилаётган маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисидаги қонунлар ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Хулоса қилиб айтганда, қонун устуворлиги жамиятда эркинлик, адолат, тенглик кафолатланишини, инсон ҳуқуқлари ҳимояланишини, мамлакат иқтисоди барқарор ўсиши учун тадбиркорларда, чет эллик инвесторларда мустаҳкам ишончни шаклланишининг мустаҳкам гаровидир.

Ўзбекистон Республикаси Президенти
ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари
мониторинги институти бўлим бошлиғи,
ю.ф.д., доцент, М.Миракулов